Дін туралы материалдар жасау күрделі жұмыс және ерекше көзқарасты қажет етеді. Журналист үшін объективтілікті сақтау және біржақтылықтан аулақ болу өте маңызды.
Орталық Азияда көптеген этникалық және діни топтар өмір сүреді. Сондықтан дін бостандығы тақырыбы ерекше маңызға ие. Бұл мәселенің маңызы мен сезімталдығын түсіну сарапшыларды «Діни сенім бостандығы және діни әртүрлілік тақырыптары бойынша медиаконтент дайындау нұсқаулығын» жасауға итермеледі. Жоба авторларының бірі, филология ғылымдарының кандидаты, медиа-тренер Марал Айтмағамбетова CABAR.asia-ға журналистер жұмысында кездесетін келеңсіздіктер мен олардан «сүрінбей» өту туралы айтып берді.
CABAR.asia: Журналистің дін туралы кәсіби түрде айтуы деген не? Бұл діндар болу деген сөз бе?
Марал Айтмағамбетова: Жоқ, өйткені дін тақырыбында сапалы контент жасау объективтілікті көздейді. Журналистің өзіне қоятын бірінші сұрағы: «Мен материал жазғанда қаншалық объектив бола аламын?». Мұндай сезімтал тақырыпқа мақала жазудан бас тартудың бір себебі – журналистің өзі өте діндар адам және бұл жағдай бейтарап жұмысқа кедергі келтіруі мүмкін. Егер сіз дін ұстанатын адам болсаңыз және барлық діни рәсімдерді орындасаңыз, басқа мәселелерді көтерген жөн.
Бұқаралық ақпарат құралдарында діни тақырыптарды жариялағанда қандай қағидалар мен этикалық нормаларды сақтау керек?
Сапалы журналистикасының стандарттары тақырыпқа қарап өзгермейді. Этикалық қағидаларды сақтау және әртүрлі көзқарасты көрсете білу – кез келген журналистік материалдың негізі. Сенушілердің сезімдерін құрметтеп, зайырлы көзқарасты сақтаңыз және біржақты болуға қарсы тұрыңыз. Журналистік мәтіндегі зайырлылық діни дәйексөздерден бас тартуда, мысалы, діни догмаларды келтіруде, дін канондарын түсіндіруде көрінеді. Зайырлылық бейтараптық арқылы жүзеге асады. Оқырмандардың таңдау еркіндігі және өз нанымдарын, соның ішінде дінді анықтау еркіндігі болуы керек.
Журналистің біліктілігі маңызды. Ол қаншалық адамдармен жұмыс істей алатыны, мәдениетаралық, дінаралық өзара әрекеттестік туралы материалдар жасаудағы тәжірибесі, жанжалға сезімтал журналистикадағы машықтары маңызды. Бұл адамның ең жақын нәрселері – оның құндылықтары, нанымдары мен сенімі туралы әңгіме. Діни тақырыптарды қозғағанда шамадан тыс драматизмнен аулақ болыңыз. Оқырмандардың назарын аудару үшін дәйексөздерді контекстен жұлып алу, сынап, бағаламау маңызды.
Бірақ құбылыстар мен жағдайларды бағалау қажет. Оларды кім жасайды?
Бағалау, түсіндіру, қорытынды жасау – барлығын журналист емес, сарапшылар айтуы керек. Діни терминдерді дұрыс қолдану маңызды. Қателер ақпараттың бұрмалануына ғана емес, тақырыптың сезімталдығын ескере отырып, діндарлардың сезімін қорлауға және әлеуметтік шиеленісті арттыруға әкелуі мүмкін. Сондықтан, дінге қатысты әңгімелер қоғамның да, биліктің де назарын жиі аударады.
Діни бірлестіктер мен әдет-ғұрыптар туралы жазғанда журналист біржақтылық пен таптаурындардан қалай аулақ бола алады?
Таптаурындар мен біржақтылық – діни бостандық туралы журналистік мақалалардың жоюы тиіс дүниесі. Діни бірлестіктердің өмірі, белгілі дінді ұстанатын адамдар туралы әңгіме – біздің әртүрлілігіміз туралы әңгіме. Сезімтал тақырыптар бойынша контент жасаудың бір әдісі – сторителлиң. Белгілі бір дінді ұстанатын адамдар туралы жазған дұрыс. Бұл дінаралық диалогты дамытуға ықпал етеді. Бітімгершілік журналистика деген бар, материал алалау сияқты адамдарды ажыратпайды, керісінше біріктіреді. Адамның хикаясы арқылы берілген материалдан басқа дін туралы оқығанда оның көзқарасы мен сенімінің сізге жақын екенін түсінесіз. Әртүрлі діндерде құндылықтардың көпшілігі өзара байланысты. Мысал ретінде «Хиджабта түс көру» журналистік жобасын келтіруге болады. Жоба адамдарды бір-біріне жақындатады, құндылықтардың ортақтығын, атап айтқанда белгілі бір нәрселер арқылы әйелдердің құндылықтарын көрсетеді.
Діни тақырыптағы материалды жариялағанда қандай құқықтық аспектілерді ескерген жөн?
Журналистер үшін өз еліндегі дінді реттейтін негізгі заңдарды білу маңызды. Материалдарды дайындау кезінде тыйым салынған ұйымдардың тізімдерін тексеру керек. Олардың кез келгені туралы жазғанда, ұйымның мәртебесін көрсетіңіз. Есіңізде болсын, дінді насихаттауға, діни және конфессияаралық араздықты қоздыруға жол берілмейді.
Бұл ретте араздықты үгіттеу және қоздыру дегеніміз не?
Журналиспен бүкіл диалогты жеке сенімге және оқырманды немесе тыңдаушыны өз дініне тарту ниетіне негізделген діни қызметкерлермен жүргізген әңгімелер үгіт-насихаттың үлгісі бола алады. Материал уағызға айналады.
Қылмыс туралы жазған кезде материал үшін маңызды болмаса, қылмыскердің діни көзқарасын көрсетпеу маңызды. Діни байланыс белгілі бір заңсыз әрекетке байланғанын жиі көреміз. Бұл діни араздықты қоздыруға ықпал етеді. Көрермендердің санасында «ол осы дінді ұстанады, яғни қылмыскер» деген байланыс пайда болады. Бұл тек дін мәселесінде ғана емес, көші-қон, гендерлік мәселелерде де жұмыс істейді.
Журналистер тағы неден аулақ болуы керек?
Эмоционал экспрессив тілден және «Құдайсыз», «фанатик», «секта», «дәстүрлі емес ағым» сияқты бағалау сөздерінен аулақ болыңыз. «Секта» сөзі бастапқыда теріс мағынаға ие болған жоқ. Секта – бір нәрсенің секторы, бөлігі. Үлкен діни ағым бар, ішіндегі бір бөлігі бөлініп, сектаға айналды.
Сенімді көздерден алынған ақпаратты пайдаланып, статистиканы, сандарды тексеріп, жоғарыда айтқанымдай, сенімді сарапшылармен байланысу керек. Тексеру маңызды – заң тұрғысынан қандай да бір бұзушылықтардың бар-жоғын білуі үшін материалды заңгерге көрсетіңіз. Материалдың дінаралық немесе конфессияаралық қатынастарға қатысты екенін түсінсеңіз, мәтінді терминология мен мәліметтердің дұрыстығын тексеретін дінтанушыға көрсете аласыз.
Осы сезімтал салада дұрыс маманды қалай таңдауға болады?
Сарапшылар ретінде дінтанушылар, діни-құқықтық мәселелерді зерттейтін заңгерлер, психологтар, діни бірлестіктердің жетекшілері, лауазымды тұлғалар, дін мәселелерімен айналысатын департамент өкілдері болуы мүмкін. Дінтанушы ғалымдар әртүрлі діндердің ерекшеліктерін зерттеп, оларды тұтастай сипаттайды. Ал теологтар белгілі бір дінді зерттейді. Әдетте, бұл практик адам, ол дінді ұстанады.
Журналистің кәсіби шеберлігінің бірі – тақырып бойынша негізгі мамандардың тізімін жасау және олармен байланыста болу. Журналист жаңа спикерлерді іздеуі керек, бірақ «сарапшылар» дегендердің жауапкершілігін есте сақтаңыз. Мыңдаған жазылмандар әрқашан белгілі бір маманның құзыреттілігін көрсете бермейді.
Ескерту:
2024 жылы Internews SCARF жобасының (Діни еркіндік туралы хабарлауды және насихаттауды қолдау) аясында шығарған діни бостандық және діни әртүрлілік бойынша медиаконтент дайындау нұсқаулығында діни тақырыптарға мақалалар дайындау кезінде қолдануға болатын және қолдануға болмайтын терминдерді және Қазақстанның діни ландшафтына шолуды оқи аласыз.
Соғыс пен бейбітшілікті баяндау институтының (IWPR) журналистерге арналған діни жарияланымдар жөніндегі нұсқаулықтары Қырғызстандағы, Қазақстандағы және Тәжікстандағы діни мәселелер бойынша заңнамалық нұсқауларды және практикалық ұсыныстарды қамтиды.
Иллюстрациялық фото: Freepik.com