Балқаш қазір табиғи нысанға айналды. Көлге атом электр станциясы салынса, ол өндірістік тоғанға айналады. Бұл Қытайға көлді қоректендіретін Іле өзенінің ағынын шектеуге мүмкіндік береді және жалпы алғанда, көлге түсетін жаңа жүктеме Балқаш экожүйесінің қайтымсыз бұзылуына әкеп соғады. Бұл туралы CABAR.asia-ға сарапшылар айтты.
Екіұдай референдум
Қазақстан үкіметі алғаш рет Балқаш көлінің (Алматы облысы) жағасында атом электр станциясын (АЭС) салу туралы 1990 жылдардың аяғында айта бастады. Сол кезде Энергетика министрі Владимир Школьник Қазақстан-Ресей бірлескен жобасын ұсынды. Жоба әзірленді, бірақ кейін Қазақстан тарапы одан бас тартты.
2006 жылы атом электр станциясын салу идеясы қайта жанданып, жоба үшін ресей-қазақстандық кәсіпорын құрылды. Алайда сол кезде Ақтауда (Маңғыстау облысының әкімшілік орталығы) МАЭК базасында салу туралы әңгіме болған. Қоғамдық белсенділер бұған қарсы болып, өз ұстанымдарын, АЭС-ті басқарудағы тәуекелдер мен жобаның экономикалық тұрғыдан тиімсіздігін алға тартты.
2019 жылдың сәуірінде Ресей президенті Владимир Путин Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевқа ресейлік технология бойынша атом электр станциясын салуды ұсынған болатын. 2022 жылдың қарашасында Алматы облысындағы мәслихат депутаттары (жергілікті өкілді орган) Балқаш көлінде атом электр станциясын салу туралы шешім қабылдады. Алайда 2023 жылдың 1 қыркүйегінде Тоқаев халықтың наразылығына жауап ретінде елге атом электр станциясы қажет пе, жоқ па деген шешім қабылдануы үшін референдум өткізуді ұсынды.
Референдум өткізу күні әлі белгіленген жоқ. Бірақ егер халық «жақтап» дауыс берсе, Балқашта атом электр станциясы салынады. Бұл жерді таңдау қазақстандық экологтарға мүлде түсініксіз. Олардың пікірінше, бар мәселелерді ескере отырып және атом электр станциясыз-ақ көл Арал теңізінің тағдырын кешуі мүмкін және оның қайтымсыз тозуы Балқаш бассейнінде орналасқан бес облыс – Қарағанды, Жамбыл, Алматы облысы, Жетісу, Алматы қаласына ғана емес, сонымен қатар Орталық Азияның барлық елдеріне әсер етеді.
«Балқаш туралы заң керек»
Көл жағасында атом электр стансасын салу идеясы пайда болған кезде Балқаштың проблемалары туралы айтыла бастады. Осыдан 20 жылдан астам уақыт бұрын Алматыда «Балқаш-2000» халықаралық экологиялық форумы өткен болатын. Олар Қазақстандағы су ресурстарын тұтыну қарқыны жалғаса берсе, сонымен қатар Қытайдан су алу көбейсе, көлдің тозуы мүмкін екенін мәлімдеді. Қытай көбірек су алады деген болжам спутниктік суреттерге негізделген. Олар ҚХР Балқашты суландыратын өзен Іленің жоғарғы бөлігінде каналдар мен су қоймаларын салуды белсенді жүргізіп жатқанын көрсетті.
2013 жылы үкімет тапсырысы бойынша McKinsey консалтиң компаниясы Қазақстанның «жасыл» даму моделін дайындады. Құжатта басқалармен қатар Балқаш бассейнінің мәселелерін зерттеу де қамтылған.
«McKinsey қазіргі жағдайда 2030 жылы Балқашта 1,9 миллиард текше метр су тапшылығы болады деп есептеді, бұл көл үшін апатты жағдай», – дейді экологиялық саясат, климат және су ресурстары жөніндегі сарапшы Болат Есекин. «Олардың қорытындысы бойынша, бұл көлдің қайтымсыз деградациясына әкеледі, яғни планетадағы ең үлкен көлдің бірінің экожүйесін қалпына келтіру мүмкін болмайды».
Есекин бүгін шұғыл шаралар қабылданбаса, Қазақстан Арал теңізі мысалында белгілі зардаптары бар тағы бір экологиялық апатқа ұшырайтынын ескертеді: су тапшылығы, жердің құнарлылығын жоғалту, улы заттардың шығарылуының артуы, көші-қон және қақтығыстар.
Басқа зерттеулер көрсеткендей, суды ысырапсыз пайдалануды тоқтатудың негізгі кедергісі – бөлшектелген басқару жүйесі.
«Көл мен оның өзендері қазылатын, бұрылып, бітелетін арық емес, біртұтас тірі организм. Сондықтан шенеуніктер мен бизнес өкілдері қабылдаған шешімдер табиғат заңдылықтарын бұзбай, керісінше, ескеруі керек. Бірақ мұндай көзқарас басқа басқару құрылымын қажет етеді, онда барлық ойыншылар өздерінің экономикалық, әлеуметтік мүдделерінің және одан да кеңірек – өз өмірінің табиғи іргетастың сақталуына байланысы мен тәуелділігін көреді», – деп түсіндіреді Есекин.
Ол экономикалық нәтижелерді жылдам алуға бағытталған салалық басқару жүйелерінің орнына басқа тәсілдерді енгізуді ұсынады. Олар бірлескен, ұзақ мерзімді және салааралық бассейндік басқаруға негізделуі керек.
«Сондай-ақ бізге Балқаш көлі туралы маңызды параметрлерді және бассейннің экожүйесін сақтау үшін қажетті ынталандыруларды құқықтық мойындайтын арнайы заң қажет», – деп есептейді сарапшы.
«Ядролық лоббистердің келемеждік салыстыруы»
«Балқаш көлінің экожүйесі бүкіл Балқаш-Алакөл бассейнінде негізгі табиғи тепе-теңдік реттеушісі рөлін атқарады, судың, қоректік заттардың, энергияның және өңірдегі тіршілік үшін маңызды басқа да табиғи процестердің айналымы мен алмасуын қамтамасыз етеді», – деп атап көрсетеді Болат Есекин.
Климаттың өзгеруі көлдің жағдайын қиындатып тұр. Ғалымдар Орталық Азия әлемнің басқа аймақтарына қарағанда жылдамырақ жылынып жатқанын анықтады. Сондықтан Балқаштың проблемалары жылдан-жылға ушығып, бүкіл аймақ елдеріне әсер ететін болады.
«Кез келген жаңа жүктеме жағдайды қиындатады», – деп ескертеді Есекин.
Атом электр станциясы – бұл жаңа жүк, өйткені ол үлкен су пайдаланушы және қуатты жылу ластаушы. Балқаш терең көл емес, оның орташа тереңдігі алты метр, ал су температурасының көтерілуі көл үшін залалды болуы мүмкін.
«Атом электр станциялары жылу алмасу және салқындату үшін үлкен көлемдегі суды қажет етеді», – деп түсіндірді CABAR.asia-ға аноним түсініктеме берген ғалым, өйткені атом электр станциялары тақырыбы қазақстандық академиялық ортада өте сезімтал боп тұр. «Көлден судың үлкен көлемінің тартылуы су қоймасының және жалпы Іле-Балқаш бассейнінің су балансына теріс әсер ететіні сөзсіз».
Өйткені, Балқашты қоректендіретін негізгі су артериясы – көлдің батыс бөлігіне атырау болып құятын Іле өзені. Шығыс бөлігіне Қаратал, Ақсу, Лепсі өзендері құяды. Соған қарамастан, тепе-теңдік жағдайы негізінен Ұзын-Арал бұғазы арқылы батыс бөлігінен шығысқа қарай судың ағуы есебінен сақталады.
«Көлден үлкен көлемдегі су алатын ірі су пайдаланушы ретінде атом электр станциясын салу оның тепе-теңдік күйін бұзады. Бұл Балқаштың экожүйесінің толық тозуына және флора мен фаунаның тіршілік ету ортасы ретінде бұл аумақтың жойылуына әкелуі мүмкін», – дейді аноним автор.
«Сонымен қатар атом электр станциялары үшін су алу көлемін (63 млн текше метр) атомдық лоббистер ойлап тапқан көлден булану көлемдерімен салыстыру дұрыс емес және келеке. Судың булануы – бассейннің тепе-теңдігі мен саулығын сақтайтын табиғи процестің маңызды бөлігі, ал суды алу мен атом электр станцияларының ластануы оларды бұзады», – деп түсіндіреді Есекин.
Айдаһар көзінде
Балқаштың тағдыры Қытайдың да әрекетіне байланысты. Көлдің негізгі су көзі Іле өзені Қытай Халық Республикасының Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданынан бастау алады. Жылдан жылға Іледен алынатын су көлемі артып келеді, себебі өңірде тұрғындар саны көбеюде.
«Осыдан 10 жыл бұрын Қытайдан келетін су ағыны шамамен 14 текше шақырым болса, қазір ол 10 текше шақырымға да жетпейді. Сонымен қатар ҚХР-мен трансшекаралық ағынды сақтау туралы келісіміміз жоқ», – деген Болат Есекин проблемаға тоқталып, Балқаш тарихында Қытай тарапы көлді сусыз қалдыра жаздаған прецедент болғанын еске алады.
Бұл Қапшағай су қоймасының құрылысына байланысты болды. Ол Қапшағай шатқалындағы Іле ағынын бөгеп, су электр стансасын салып, Алматыны электр энергиясымен қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Су қоймасы толып жатқан кезде Балқаштағы судың деңгейі төмендей бастады: 1972 жылдан 2001 жылға дейін Балқаштан оңтүстікке қарай 8 шақырым жерде орналасқан шағын тұзды Алакөл көлі жойылып кете жаздады. Балқаштың оңтүстік бөлігінің беті 150 шаршы метр км дейін жоғалды.
Қытай су қоймасын салуды Қазақстандағы суды ұтымсыз пайдалану деп есептеп, Ілеге жіберілетін су көлемін азайтты. Алайда Қазақстан тарапы көлдің мүддесін қорғай алды. Қазақстанның Қытаймен келіссөздердегі басты аргументі – Балқаштың жаһандық экологиялық тепе-теңдік үшін маңызды табиғи нысан екендігі.
«Барлық елдердің, Қытайдың да табиғи экожүйені сақтау бойынша халықаралық міндеттемелері бар. Балқашқа атом электр станциясын салу туралы шешімімен Қазақстан бүкіл әлемге еліміздің Балқаш экожүйесін жаһандық тұрақтылық үшін маңызды табиғи нысан ретінде қарастырмайтынын көрсетеді. Негізі, бұл шешіммен біз көлді өндірістік тоған – салқындатқыш мәртебесіне ауыстырып отырмыз. Ұзақ жылдар бойы Арал проблемасы бойынша әлемдік қауымдастыққа үндеу жасап келе жатқан Қазақстан үшін бұл кешірілмес қателік болар еді», – дейді Есекин.