«Қажыларды алдаған туристік фирманың басшысы ұсталды». «Алаяқтар Алматы мен Шымкенттен келген 50 шақты қажыны алдап кеткен». «Тоқаев Меккеге қажылыққа барған халықты алдағандарды жазалауды талап етті». Мұсылмандардың қасиетті жерлерге зиярат ету маусымында қазақстандық БАҚ осындай тақырыптарға толы. CABAR.asia неліктен қажылыққа байланысты мәселелер туындайтынын зерттеп көрді.
Мәселе неде болуы мүмкін?
Қажылыққа қатысты мәселелер көп жылдан бері көтеріліп келеді. 2021 жылы дінтанушы Асқар Сабдин Facebook желісіндегі парақшасында Қазақстанда қажылықты ұйымдастыруда, оның ішінде қажылар арасында квота бөлуде жемқорлық болуы мүмкін деген пікір білдірді.
Қазақстандық туристік агенттіктердің «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасына түскен өтініштері бар (мысалы, 2017 жылғы 4 қыркүйектегі № 572 мәселелер тізілімінде), көршілес елдердің уәкілетті органдары бұл процедураның ашық еместігін көрсететін деректер бар», – деп көрсетті Сабдин.
Дінтанушы Әли Үкенов те Қазақстандағы квоталарды бөлудің ашық болмауы ел халқының діндар бөлігі арасында бұл процестің растығына күмән тудыруы мүмкін деп санайды.
Елдер арасындағы квоталарды Сауд Арабиясының Қажылық және умра істері министрлігі бөледі. Әр мемлекетке елде тұратын жалпы мұсылмандар санының шамамен 0,1% бөлінеді дейді Үкенов.
«Бұл квотаның нақты толтырылуы әртүрлі факторларға байланысты болуы мүмкін, мысалы, сұраныс, Сауд Арабиясының қажыларды қабылдай алу мүмкіндігі», – деп түсіндіреді Әли Үкенов.
Қажылардың өздері жол бағасына алаңдайды.
«Қазір туристік агенттіктер арасында үлкен бәсекелестік бар және бағалар азды-көпті реттелсе де, үлкен қажылыққа бару әлі де өте қымбат. Алыс жерде [ғибадат етуге аялдау үшін] шатырсыз $6500 тұрады», – деп шағымданды CABAR.asia-ға қажылыққа барған әйел (аты-жөні жасырын қалғанын қалады).
Діни рәсімдерді ұйымдастырудағы жемқорлық әрекеттер туралы қауесетке бағалар, дәлірек айтқанда, олардың өсуі де себеп болуы мүмкін. Дегенмен бағаның өсуі объектив факторлармен де байланысты болуы мүмкін дейді Әли Үкенов.
«Бұл қабылдаушы елдің (Сауд Арабиясы) ішкі заңнамасындағы өзгерістер, тікелей рейстердің пайда болуы, Сауд Арабиясы ішіндегі аударымдар мен тасымалдау құнының өсуі, сондай-ақ Қазақстан Республикасының ұлттық валютасының ауытқуы болуы мүмкін», – дейді сарапшы.
Сондай-ақ туроператорларды таңдау және қазақстандықтардың Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы (ҚМДБ) қажылықты ұйымдастыруға рұқсат берген туроператорлардың ресми тізімінен хабардар болмау мәселесі де бар.
Қажыларды қалай таңдайды?
Сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайтудың тиімді шешімдерінің бірі – процестің ашықтығын арттыру, сондай-ақ қажылықты ұйымдастырушы туроператорларға тең мүмкіндіктер қамтамасыз ету екеніне сенімді Үкенов.
Асқар Сабдин Facebook әлеуметтік желісіндегі жазбасында мынадай нұсқа ұсынды: «Қазақстанның қажылық делегациясы мен қажылық миссиясына (қажылықты ұйымдастыру жөніндегі келіссөздерге арналған делегациялар – ред.) ресми құрылымдар мен мүфтиятқа қатысы жоқ, белгілі қоғам қайраткерлерін енгізу, олар процедуралардың ашықтығын, келіссөздер кезіндегі тұрақтылықты (Сауд Арабиясы билігімен – ред.) және квоталарды бөлудің заңдылығын тексере алады».
Мұндай тәжірибе қазірдің өзінде енгізілген деп мәлімдеді ҚМДБ Қажылық бөлімінің басшысы Жанділлә Бекжігітов.
«Қажыларға орын бөлу үшін қажылық саласына қатысы жоқ қоғам және дін қайраткерлерінен тұратын арнайы комиссия құрылады. Комиссия мүшелері [әлеуетті қажылардан] өтініштер жинап, олардың әрқайсын мұқият қарайды. Содан кейін үміткерлердің қайсы қажылыққа баратыны алқалы түрде шешіледі», – деп Бекжігітов процесті сипаттады.
Ол ҚМДБ коммерциялық құрылым емес, сондықтан қажылықты ұйымдастырумен жеке туроператорлар айналысатынын түсіндірді. Оларға қатаң талаптар қойылады, мемлекеттік туристік лицензия, бес жылдық жұмыс өтілі, кеңсе және салық шегерімдері болуы керек. Туроператорлардың құжаттарын да комиссия қарап, қажылықты ұйымдастыра алатын компаниялардың ресми тізімін қалыптастырады. Мәселен, 2024 жылы қажыларға қызмет көрсету құқығына ие компаниялардың тізімінде 17 туроператор бар.
Бекжігітов туроператорларды таңдауда сыбайлас жемқорлық тәуекелі мүмкін емес, өйткені іріктеу ашық конкурс арқылы жүзеге асырылады және тек ауқымды қажылықты ұйымдастыруға қабілетті компаниялар ғана таңдалады дейді.
Әли Үкенов қажылықты ұйымдастыруды жақсарту үшін «қазақстандық мұсылмандарды қажылық сапарына тыңғылықты дайындалудың маңызы туралы ақпараттандыру және ағарту науқандарын» жүргізу қажет деп есептейді. Бекжігітов те бұл пікірмен келіседі. Ол БАҚ ҚМДБ бекіткен туроператорлардың тізімі туралы белсенді түрде айтуы керек және алаяқтардан аулақ болу үшін осы компанияларға хабарласу керек деп санайды.