Қонунгузории нави андози Тоҷикистон эҳтимол аст афзалияти фоизҳои фискалиро нисбат ба сармоягузорӣ нигоҳ дорад, ба тиҷорат нигаронида нашудааст ва ба афзоиши истеъмол ва пасандозҳои шаҳрвандон таъсири назаррас расонида наметавонад, мегўяд иштирокчии мактаби таҳлилии CABAR.asia. Азиз Тимуров.
Паёмҳои асосӣ
- Вобастагии некуаҳволии аксари хонаводаҳои Тоҷикистон аз интиқоли маблағ аз ҷониби муҳоҷирон вазифаи ҳукуматро оид ба паст кардани сатҳи камбизоатӣ бесамар мегардонад;
- Сиёсати андоз дар Тоҷикистон натанҳо ба вазъи муҳити тиҷорат ва сармоягузорӣ, балки ба сатҳи камбизоатӣ ва нобаробарии иҷтимоии хонаводаҳо;
- Барномае, ки гуфта мешавад Кодекси нави андози Ҷумҳурии Тоҷикистон вазъи соҳибкорон хонаводаҳоро ба таври назаррас сабук мегардонад, аз эҳтимол дур аст;
Динамикаи сатҳи некуаҳволӣ дар Тоҷикистон
Тибқи таснифи Бонки Ҷаҳонӣ, Тоҷикистон ба гуруҳи кишварҳое дохил мешавад, ки даромади миёнаашон камтар аст. Ва гарчанде он кишвари фақиртарин дар фазои пасошўравӣ боқӣ мемонад, аз солҳои 2000-ум ҷумҳурӣ афзоиши назарраси Маҷмуи маҳсулоти дохилиро дар сатҳи 7-8% дар як сол нишон дод, шумораи камбизоатон дар тўли даҳ соли пеш – давраи буҳронии солҳои 2008-2009 қариб ду баробар кам шудааст. Чунин афзоиши назарраси иқтисодӣ аз сабаби паст будани таъсири ибтидоӣ барои аксари кишварҳои рў ба тараққӣ, ки ислоҳоти кам ё зиёд муваффақ анҷом додаанд, вобаста аст. Аммо рушди иқтисодӣ боиси таъсиси ҷойҳои кории кофӣ ва коҳиши назарраси камбизоатӣ нашуд.
Барои Тоҷикистон омили мушаххаси афзоиши иқтисодӣ ин интиқоли пули муҳоҷирони меҳнатӣ буд. Муҳоҷирати меҳнатии фаромарзӣ умуман шаклҳои шадиди камбизоатӣ, беҳбудии оилаҳо ва афзоиши иқтисод ва истеъмолро сабук кардааст, аммо ҳавасмандии ҳукуматро барои пешбурди ислоҳоти иқтисодӣ ва сиёсӣ суст карда, вобастагиро ба муҳити байналмилалӣ афзоиш додаст. Буҳронҳои солҳои 2009, 2014 ва коронавируси ҷорӣ осебпазирии содироти қувваи кориро ҳамчун сарчашмаи даромад аз зарбаҳои беруна нишон доданд.
Пандемия нуқтаҳои заъфи иқтисод ва идоракунии давлатро дар соҳаи тандурустӣ, маориф, дар сиёсати амнияти иҷтимоӣ ошкор кард. Маҷмўи маҳсулоти дохилӣ дар нуҳ моҳи аввали соли 2020 дар муқоиса ба ҳамин давраи соли 2019 – 7,2%-ро ташкил медод, то 4.2% паст шуд. Тибқи тахминҳои Бонки умумиҷаҳонӣ дар соли 2020 андак афзоиши сатҳи камбизоатӣ аз 26,3% то 26,5% дар соли аввали пандемия ба назар мерасад. Шумораи хонаводаҳое, ки истеъмоли ғизоро кам кардаанд, 10 дар сад афзоиш ёфтааст. [1] Сабаби ин кам будани таъминот дар бозори меҳнат, афзоиши бекорӣ, талафоти кутоҳмуддати даромад барои муҳоҷирони корӣ дар хориҷа буд. [2] Ҳанўз аз соли 2014 ҳаҷми интиқоли маблағҳои муҳоҷирони меҳнатӣ коҳиш ёфт. Ҳамзамон суръати коҳиши камбизоатӣ тақрибан 1 дарсад дар як сол поин рафт. Афзоиши интиқоли пул ба афзоиши камбизоатӣ баръакс мутаносиб аст: ҳарқадар даромад кам аз муҳоҷирон шавад, ҳамон қадар қобилияти харидорӣ ва сатҳи зиндагии хонаводаҳои маҳаллӣ, ки манбаи даромади онҳо аз ҳисоби маблағҳои дар хориҷа аст, паст мегардад .
Муҳоҷирати меҳнатӣ, ҳамчун омили берунии рушди дохилии кишвар имкониятҳои худро тамом кардааст. Дурнамои такрори солҳои 2013-2014 интизор нест, ва вобастагии некуаҳволии қисми зиёди мардум аз интиқоли маблағҳои пулӣ, ки як омилҳои берун аз назорати ҳукумати Тоҷикистон аст, талошҳои коҳишдиҳии камбизоатиро бесамар мекунад.
Сарчашмаи рушди минбаъда – дар беҳтар намудани муҳити тиҷорат аст, ки пешниҳодро дар бозори меҳнат ташкил медиҳад. То чӣ андоза фазои соҳибкорӣ барои эҷоди маҳсулот ва ҷойҳои нави корӣ бештар аз маъмурияти андоз ва меъёри андоз вобаста аст. Системаи мутавозуни андоз метавонад барои ба даст овардани суръати баланди рушди иқтисодӣ замина фароҳам оварад, ба коҳиш додани нобаробарии даромадҳо ва баланд бардоштани некуаҳволии аҳолӣ мусоидат намояд.[3]
Миёни андоз ва сатҳи камбизоатӣ чӣ робита вуҷуд дорад?
Кор дар нашри чоруми Кодекси андози Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 2019, ҳатто пез аз пандемия оғоз шуда буд. Ин маънои онро дошт, ки кодекси нави андоз бо такмил додани маъмурияти андоз ва паст кардани меъёрҳо соддатар, пайдарпай ва фаҳмотар хоҳал шуд. Бонки ҷаҳонӣ, ки таҳияи кодекси навро маблағгузорӣ мекунад, ҳадафи ниҳоии ислоҳотро дар соддагардонии низоми андозбандӣ, беҳтар кардани сифати хизматрасонии андозсупорандагон ва баланд бардоштани сатҳи риояи ихтиёрӣ медонад.
Вақте дар бораи андоз ва сиёсати андоз сухан меронанд, онҳо аксар вақт ҷонибҳои асосии манфиатдор – ҷонибҳои манфиатдор ҳукумат ва андозсупорандагон дар шахси соҳибкорон, соҳибон ё сармоягузорон мебошанд. Аммо ин комилан дуруст нест. Андозҳо комилан ба ҳама одамон таъсир мерасонанд, аз кудакон то пиронсолон, ки даромад ва хароҷоти аҳолиро мустақиман ё бевосита тавассути системаи андозҳои мустақим ва ғайримустақим танзим мекунанд.
Андозҳо як қисми бегона кардашудаи даромад ё амволи сокинон ё ғайрирезидентҳо ба фоидаи давлат мебошанд. Ҳукумат тавассути системаи интиқоли буҷет ва азнавтақсимкунии захираҳо самаранокии вазифаҳои худро нигоҳ медорад ва барои уҳдадориҳои худ, аз ҷумла уҳдадориҳои иҷтимоӣ масъул аст. Идрорпулӣ, нафақа, кўмакпулиҳои гуногун, пардохти яквақтаинаи камбизоатон мисоли татбиқи баъзе ҷанбаҳои сиёсати иҷтимоӣ мебошанд.
Дар хусуси некуаҳволии аҳолӣ дар робита бо пайванди сиёсати андоз сухан ронда, бояд дар назар гирифт, ки андозҳо сарват эҷод намекунад, балки танҳо захираҳои мавҷударо дар байни гирандагони пули буҷет тақсим мекунанд. Боло бурдани музди меҳнат, нафақа, кўмакпулӣ ва дигар имтиёзҳои иҷтимоӣ метавонад истеъмоли баҳрабарандагонро беҳтар созад ва беҳбуд бахшад, камбизоатиро дар муддати кўтоҳ коҳиш диҳад. Аммо бинобар афзоиши талабот ва афзоиш ҳаҷми пул нархҳо боло мераванд ва қобилияти харидорӣ паст мешавад. Ҳатто бо даромади нисбатан баланд, болоравии нархҳо ба хонаводаҳо имкон намедиҳад, ки даромади воқеии баланд ва сатҳи дахлдори истемол дошта бошанд ва кабизоатӣ ҳолати маҳдуди дарозмуддат мебошад.
Сарчашмаҳо, аз ҷумла, даромадҳои андози буҷет, ки барои дастгирии сиёсати нигаронидашудаи иҷтимоӣ равона карда шудаанд; афзоиши музди меҳнат, индекси нафақа, аз ҷониби андозсупорандагон ҳамчун иикониятҳои алтернативии аздастрафта ҳисобида мешавад. Барои тиҷорат ва хонаводаҳо, хароҷоти андоз, боиси кам шудани имкониятҳои на танҳо истеъмол, балки барои пасандозҳо ва сармоягузориҳое мешаванд, ки метавонанд барои густариши соҳибкорӣ ва такмили технология равона карда шаванд. Ниҳоят ҳадафи ҳар як соҳибкор фоида ба даст овардан ва интизор шудан ба сатҳи баландтари сифати зиндагӣ мебошад.
Паст шудани сатҳи камбизоатӣ натанҳо аз ҳисоби афзоиши даромади воқеӣ, балки аз ҳисоби қобилияти кам кардани хароҷот ба туфайли паст шудани нархҳои мол ва хизматрасониҳое, ки қаблан барои хонаводаҳои камбизоат дастнорас буданд, ба амал меояд.
Андозҳои ғайримустақим дар сатҳи некўаҳволӣ нақши муҳим доранд. Инҳо андоз аз арзиши иловашуда, аксизҳо, андози фурўш ва боҷҳои гумрукӣ мебошанд. Андозҳои ғайримустақим андозҳои истеъмолӣ мебошанд, ки дар ниҳоят аз ҷониби истеъмолкунандагон пардохт карда мешаванд. Ҳарқадаре меъёри бавоситаи ғайримустақим баланд бошад, ҳамон қадар арзиши маҳсулот ё хидмат гаронтар мешавад. Барои шаҳрвандони камдаромад болоравии нархҳо аз ҳисоби хароҷоти андоз қобилияти пардохти онҳоро боз ҳам маҳдудтар мекунад.
Бо назардошти бартарии тиҷорат ва хизматрасонӣ дар иқтисод, воридот аз содирот ва ҳаҷми ночизи истеҳсоли саноатӣ, андозҳои ғайримустақим дар ташаккули қисми даромади буҷет нақши муҳим доранд. Идоракунии онҳо осонтар аст, ва бар хилофи андозҳои мустақим соҳибкорон метавонанд бори андозро ба дўши харидор бор кунанд ва бори андозашонро сабук кунанд. Аммо маҳз андозҳои истеъмолӣ тавассути таъсири онҳо ба нархҳо ба қобилияти хонаводаҳо барои тавсеъа ё кам кардани номгўи маҳсулот ва хизматҳо таъсир мерасонанд.
Хоҳиши ниҳодҳои рушд барои фароҳам овардани шароити мусоид барои пешбурди тиҷорат дар Тоҷикистон тавассути кам кардани бори андоз бо роҳи интиқоли бештари бори андоз аз даромад ва фоида ба истеъмол дар давраи миёнамуҳлат ва дарозмуддат боиси натиҷаи мусбат нахоҳад кард. Афзоиши андозҳои ғайримустақим қобилияти харидории истеъмолкунандагонро коҳиш медиҳад.
Камшавии ҳиссаи фоида аз ҳисоби хароҷоти андоз имконияти соҳибкоронро дар афзоиши ҳаҷми пешниҳод дар бозори меҳнат ва таъсиси ҷойҳои корӣ ва саҳмҳои баланди иҷтимоӣ маҳдуд мекунад. 25% – и лоиҳаи музди меҳнат (20% дар лоиҳаи кодекси нави андоз) каме фоида меорад, ҳавасманд кардани корфармоён ба таври расмӣ баланд кардани маоши коргарон.
Қонунгузории андоз ба афзоиши сатҳи камбизоатӣ таъсири назаррас мерасонад. Сиёсати нодурусти андоз ба гуфтаи иқтисоддон ва коршиноси соҳаи сиёсати буҷетӣ аз Тоҷикистон Уктам Ҷумъаев, боиси кам шудани шумораи тиҷорати хурд мегардад. Шумораи одамоне, ки бо фаъолияти соҳибкорӣ машғуланд, кам шуда истодааст.
Дар натиҷа, ин боиси кам шудани даромади умумии соҳибкорони инфиродӣ, кам шудани даромади молӣ мегардад, ки боиси маҳдуд шудани истеъмол ва пасандозҳо мегардад. Сиёсати бесамари андоз метавонад боиси коҳиши ҳаҷми умумии пардохтҳо аз ҳисоби ихроҷи тиҷорати хурду миёна ё пинҳон доштани як қисми даромад гардад. Дар натиҷа, буҷа андозро намегирад ва хароҷоти иҷтимоии марбут ба қисми даромади буҷетро бо назардошти болоравии нархи молҳои истеъмолӣ ва хизматрасонӣ индексатсия кардан мумкин нест.
Ихтилофи манфиатҳои молиявӣ ва сармоягузорӣ
Лоиҳаи нави қонунгузории андоз бекор кардани баъзе пардохтҳои андоз ва омезиши онҳо бо дигарро пешбинӣ мекунад. Ҳамин тариқ, таҳиягарони лоиҳа пешниҳод мекунанд, ки шумораи андозҳо аз 10-и мавҷуда ба 7 кам кам карда шавад. Дар нақша аст, аз ҷумла, бекор кардани андоз аз фурўши алюминийи аввалия, ки пешниҳод аст, ҳамчун пардохт ҳисоб карда шавад. Инчунин, пешниҳод шудааст, ки андози истифодабарандагони роҳ барҳам дода шуда, ба аксиз дохил карда шавад. Андози воситаҳои нақлиёт ва андози амволи ғайриманқул якҷоя карда шуда, онҳо ҳамчун андозҳои маҳаллӣ пешниҳод карда шаванд.
Кам кардани шумораи андозҳо маъурияти андозро беҳтар ва вақти андозсупорандагонро сарфа мекунад, аммо маълум нест, ки оё меъёрҳои маҷмуи андоз чӣ гуна хоҳад буд: паст ё андозҳои нав маблағи ду меъёри қаблии андоз хоҳад буд. Ҳамчунин дар таҳрири нави кодекс пешниҳод шудааст, ки коҳиш додани меъёри андоз аз баъзе намудҳои андоз ҷорӣ карда шавад. Ҳамин тавр, пешниҳод мешавад, ки меъёри андози арзиши иловашуда (ААИ) аз 18% то 15%, андози иҷтимоӣ барои корфармоён аз 25 то 20% коҳиш дода шавад. Лоиҳаи Кодекси нави андоз тавсия медиҳад, ки меъёри ягонаи даромади умумии субъектҳои соҳибкорӣ 128% муқаррар карда шавад. Айни замон, истеҳсолгарони мол 13% андози даромад, ва боқимонда 23% пардохт мекунанд. Чунин тадбирҳои назаррас барои коҳиш додани бори андоз дар муддати кутоҳ боиси коҳиши даромади буҷет ва афзоиши касри буҷед мешавад.
Эҳтимол, тавре дар лоиҳаи қонунгузории андоз пешбинӣ шудааст, гузариш тадриҷан дар тўли якчанд сол амалӣ карда мешавад. Пандемияи ҷорӣ ва коҳиши пардохтҳо ба кисми даромади буҷет қабули кодекси нави андозро ба муҳлати номуайян мавқуф гузошт. Шояд он тирамоҳи соли 2021 бо мақсади пешгўии беҳтари даромадҳои андоз ва ба нақша гирифтани ҷамъоварии онҳо дар соли 2022 қабул карда шавад. Аммо, эҳтимол аст, бо назардошти он ки кодекси нав, тибқи маълумоти шуъбаи андоз, бисёр ислоҳотро барои тиҷорат, махсусан барои соҳибкорони саноатӣ дар назар дорад, бори дигар санаи тасвиби ҳуҷҷат мавқуф гузошта шавад.
Илова ба хавфҳои фискалӣ барои ҷамъоварии камтари андозҳо ва бо таҳдиди иҷро нашудани уҳдадориҳо дар шароити гузариш ба қонунгузории нави андоз ва дар пандемия мушкилоти ихтилофи манфиатҳо байни хоҳиши мақомот барои гирифтани андозҳои бештар ва пардохтҳо дар буҷети давлатӣ ё маҳаллӣ ва кўшиши беҳтар кардани фазои сармоягузорӣ ва тиҷорат вуҷуд дорад.
Дар Тоҷикистон яке аз мушкилоти асосии сиёсати буҷетӣ дар он аст, ки пешгўии қисми даромади буҷа бо хароҷоти пешбинишуда пайвастагӣ дорад. Яъне, ҳатто агар вазъи иқтисоди бад шавад, ин омили асосии банақшагирии буҷет нест. Афзалияти хароҷот водор мекунед, ки даромади нав ҷустуҷў кунед ва ба ҳеҷ ваҷҳ сарфа накунед. Зиддияти ошкорро байни ду ҳавасмандии иқтисодӣ барои сиёсати давлатӣ: аз як тараф мувофиқи нақшаи тасдиқшуда ҷамъоварии бештари андозҳо ва пардохтҳо, аз тарафи дигар ҳавасманд кардани соҳибкорони ватанӣ ва хориҷӣ ба сармоягузорӣ ва таъсиси ҷойҳои корӣ. Чунин чораҳо барои ягон сиёсат натиҷаи самарабахш намеорад.
Оё қонунгузории нави андоз ба афзоиши некуаҳволии аҳолии Тоҷикистон таъсир мерасонад? Инҷо аз ҷавоб дида, саволҳо зиёд ҳастанд. Агентҳои иқтисодӣ чӣ гуна кор хоҳанд кард: ҳукумат, тиҷорат ва хонаводаҳо дар давраи пандемияи беохир ва гузариш ба шароити нави сиёсати молиявӣ? Давлат уҳдадориҳои худро дар назди баҳрабарандагони пули буҷа чӣ гуна иҷро хоҳад кард? Касри буҷет чӣ гуна хоҳад буд? Оё ҳукумат аз таҷрибаи зишти танзими даромад бо харҷ даст мекашад, ё баръакс? Оё дар сохтори умумии даромадҳои андоз андозҳои ғайримустақим бартарӣ хоҳанд дошт? Оё кишвар барои пур кардани холигӣ аз сабаби кам шудани даромади буҷет қарзҳои нав мегирад ё эмисияи пулро афзоиш медиҳад, ки таваррумро суръат мебахшад ва ба кисаи шаҳрвандон осеб мерасонад ё ба қарзи беруна муроҷиат мекунад? Қарзгирии беруна дар навбати худ як мушкили дигарро афзоиш медиҳад – афзоиши қарзи давлатӣ, бори хидматрасонӣ, ки боз ба ҳамон буҷа ва дар натиҷа ба гардани шаҳрвандон меафтад.
Хулосаҳо
- Сатҳи некуаҳволии қисмати бештари аҳолии Тоҷикистон аз интиқоли пули муҳоҷирони меҳнатӣ сахт алоқамандӣ дорад;
- Аз соли 2014 шуруъ карда, ҳаҷми интиқоли пулӣ коҳиш ёфт, ки ин суръати паст намудани сатҳи камбизоатӣ дар Тоҷикистонро суст кард. Сатҳи камбизоатӣ дар соли 2020 каме афзоиш ёфт;
- Хароҷоти андоз натанҳо пасандозҳо ва сармоягузориҳои соҳибкорон ва дигар андозсупорандагонро коҳиш медиҳад, балки тавассути системаи андозҳои ғайримустақим қобилияти пардохт ва истеъмоли хонаводаҳои нисбатан осебпазир ва камдаромадро коҳиш дода, онҳоро камбизоаттар мегардонад;
- Андозҳои бештар ва меъёрҳои баланди андоз – имконияти камтар барои тиҷорати тавлиди маҳсулот ва хидматҳои арзон, киро кардани коргарон ва пардохти музди меҳнат;
- Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои тиҷорат нигаронида шудани Кодекси нави андоз ҳавасмандии кофӣ надорад. Пандемия, ки боиси афзоиши хароҷоти буҷет дар сиёсати иҷтимоӣ шуд, дар баробари аз даст додани даромадҳо дар солҳои 2020-21 ба ҳукумат имкон намедиҳад, ки шумораи андозҳо ва меъёри онҳоро кам кунад. Дар ҳар сурат на якбора: гузариш тўлонӣ ва тадриҷӣ хоҳад буд, яъне, маънои ҳадафҳои изҳоршудаи ҳукумат ва донорҳое, ки ислоҳоти андозро маблағгузорӣ мекунанд, метавонанд ба ҳадафи худ нарасанд;
- Эҳтимол, Кодекси нав ба муҳити тиҷорати ҶТ беҳбудиҳои назаррас нахоҳад овард. Даромадҳои коҳишёфтаи буҷет, умеди барвақт хотимаёбии пандемия ва зуд баргаштан ба нишондиҳандаҳо ва пардохтҳо пеш аз буҳрон, инчунин омодагии шарикони рушд барои идома додани қарзҳо ва грантҳо ҳавасмандии ҳукуматро барои нигоҳ доштани вазъи кунунии корҳо, ба истиснои тағйироту иловаҳои хурд ба қонуни андоз мебошад.
Тавсияҳо
Кодекси нави андоз бояд ба принсипи самаранокии иқтисодӣ, самти тиҷорат ва адолати иҷтимоӣ тавассути нигоҳ доштани тавозуни байни андозҳои мустақим ва ғайримустақим эҳтиром гузорад;
Ислоҳоти андоз бояд байни соҳибкорон, хонаводаҳо ва ҳукумат ризоиятро ифода кунад. Набояд чораҳои нимтайёр гузариши тўлонӣ мутобиқшавӣ ё озмоишӣ, ҷорӣ намудани тасҳеҳи ночиз вуҷуд дошта бошанд ва афзалияти фоизҳои буҷетӣ ба рушди иқтисодӣ ва некуаҳволии хонаводаҳо аз нав дида баромада шавад.
[1] Сейтц У., Раджабов А., Буҳрон ва барқароршавӣ. Мониторинги иқтисодӣ ва иҷтимоӣ бо истифода аз омўзиши «Гўш ба Тоҷикистон», Бонки Ҷаҳонӣ, июли соли 2021
[2] Дилшод Шарафов. Пандемия қабули Кодекси нави андозро ба таъхир меандозад. Манбаъ: https://nuqta.tj/pandemiya-zaderzhivaet-prinyatie-novogo-nalogovogo-kodeksa/
[3] Мирпочоев Д.А., Имтиёзҳои андоз барои рушди иқтисодӣ дар иқтисодиёти давраи гузариши Тоҷикистон. Манбаъ: www.e-library.ru
[4] Тоҷикистон:25 соли Истиқлолият. Ҷамъоварии омор. Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, с.2016. С. 234.
[5] Солномаи оморӣ 2017. С. 211
[6] Солномаи оморӣ 2018. С. 214
[7] Солномаи оморӣ 2019. С. 213
[8] Солномаи оморӣ 2020. С. 221