Без рубрики
Агар самарали чоралар кӯрилмаса, яқин келажакда Ӯзбекистон ҳудудида ноёб ҳайвонларнинг кӯплаб турлари, жумладан, сайғоқлар ҳам йӯқ бӯлиб кетиши мумкин.
Сайғоқ-ҳақиқий антилопалар туркумига мансуб артиодактил сув эмизувчиси бӯлиб, иқлим ӯзгариши ва уларнинг яшаш жойлари ва миграциясига антропоген таъсирнинг салбий оқибатлари туфайли Ӯзбекистонда юқолиб кетиш хавфи остида.
Бу ҳайвонларнинг кичик подалари аллақачон яшаш жойларини юқотиш, инсон фаолияти туфайли озиқ-овқат етишмаслиги, сув ҳавзаларининг ифлосланиши ва қуриши, шунингдек, уларинг кӯчиш йӯлларидаги тӯсиқлар каби таҳдидларга дуч келмоқда.
Ӯзбекистонда сайғоқлар сони
Дунёда сайғоқларнинг 5та популацияси мавжуд. Сайғоқнинг энг кичик популацияси Ӯзбекистонда қайд этилган; уларнинг асосий қисми Қозоғистонда яшайди. Бундан ташқари, сайғоқлар Россия ва Муғулистонда, собиқ Хитой ва Туркманистон ҳудудларида яшайди.
Ӯзбекистонда сайғоқлар Қизил китобга киритилган ва юқолиб кетиш арафасида турган ноёб тур ҳисобланади.
Улар асосан Қозоғистон билан чегара яқинида яшайди, бу ерда уларни асрашга алоҳида эътибор қаратилади.
Сайғоқларни халқаро алянсининг Ӯзбекистондаги дастури раҳбари Елена Бикованинг сӯзларига кӯра, Ӯзбекистонда бу ҳайвонларнинг 600 га яқини бор.
“Шимолий Устюрт гуруҳининг (Устюрт платосининг Қорақалпоқ қисми) катталиги бӯйича эксперт баҳоси 200-400 сайғоқни ташкил этади (100 сайғоқ резидент гуруҳ; 100-300 дан иборат мигрантлар, уларнинг сони йилдан-йилга ӯзгариб туради).Оролқумда яна бир гуруҳ бор, у ерда 200 га яқин сайғоқни таъминлаймиз”, – дейди у.
Бикованинг сӯзларига кӯра, сайғоқларни аниқ сонини ҳисоблаш қийин, бироқ тӯлиқ маълумот йӯқлигига қарамай, уларининг сони тӯғрисида маълумотлар мунтазам йиғилади.
Унинг айтишича, илгари, Совет даврида, сайғоқлар сони кӯп бӯлган пайтда, уларни ҳисоблашнинг асосий ва энг самарали усули ҳаводан ӯтказиш бӯлган. Ҳисоблаш ҳаводан Ан-24 каби кичик самолётларда амалга оширилди. Энди улар махсус ишлаб чиқарилган техникадан фойдаланган ҳолда кӯпроқ замонавий самолётлардан фойдаланадилар. Ҳар йили самолётлар маълум маршрутлар бӯйлаб учиб, ҳаводан сайғоқларнинг катта подаларини қайд этади.
“Ҳисоблаш ҳар йили апрел ойининг охири – май ойининг бошида, сайғоқнинг барча популяциясиларини қамраб олган ҳолда ӯтказилади. Популяцияси кам бӯлган Ӯзбекистон учун биз умумий тенденцияларни ва сайғоқ популяцияси қайси йӯналишда ҳаракатланаётганини тушуниш учун ҳаводан олинган маълумотлардан фойдаланамиз. Бу маълумотлар ҳайвонимиз билан нима содир бӯлаётганини баҳолашга ёрдам беради, чунки уларнинг баъзилари Қозоғистон ҳудудидан келиб ва орқага кӯчиб кетишади”, – дейди Елена Бикова.
Унинг таъкидлашича, ҳозирда улар асосан Қозоғистон маълумотларига таянмоқда ва Ӯзбекистондаги сайғоқлар бӯйича эксперт баҳосини бермоқда.
Чегара тӯсиқлари ҳайвонларнинг миграция йӯлларида хавф туғдиради
Узоқ масофаларга кӯчиб ӯтадиган ҳайвонлар учун бир қанча хавфли омиллар мавжуд, бунинг натижасида уларнинг сони камаяди.
Улардан бири чегаралар, аниқроғи уларнинг узунлиги. Чегара тӯсиқлари кӯпайиб бормоқда, улар йирик кӯчиб юрувчи ҳайвонлар, жумладан сайғоқлар учун ӯтиб бӯлмайди.
Шу билан бирга, бу жараён уларга энг жиддий таъсир кӯрсатади, чунки сайғоқлар узоқ муддатли миграцияларни амалга оширадиган турдир. Мисол учун, илгари сайғоқлар Ӯзбек Устюртига (Ғарбий Ӯрта Осиёдаги (Қозоғистон, Туркманистон ва Ӯзбекистон) шу номдаги чӯл ва платолар-муҳаррир ислоҳи) Қозоғистон шимолидан ва бир вақтлар ҳатто Уралдан миграция қилган. Бугунги кунда сайғоқлар алоҳида популяцияларга бӯлинган, масалан, Урал, Устюрт ва бу табиий жараён эмас, балки инсоннинг иқтисодий фаолияти билан боғлиқ, дейди эксперт.
“Авваллари, сайғоқлар сони кӯп бӯлганида, бу тахминан ӯтган асрнинг 80-90-йилларигача Қозоғистондан кӯчиб келган сайғоқлар Қорақалпоқистондан ӯтиб, бутун ҳудудимиз орқали Сарақамиш кӯлига келиб, Туркманистон ҳудудида қишни ӯтказарди. Энди биз буни кӯрмаяпмиз”, – дейди Бикова.
Қозоғистон ҳудудида ҳайвонлар учун энг жиддий тӯсиқ Шалкар-Бейнев темир йӯли, шунингдек, Ӯзбекистоннинг Қозоғистон билан чегарасидаги сим тӯсиқлардир. У ерда мутахассислар ва қозоғистонлик ҳамкасблар томонидан сайғоқларнинг чегарадан ӯтишини видеоқопқонларда қайд этган иш олиб борилмоқда, бироқ уларнинг сони жуда оз, дейди у.
Сайғоқларнинг шохлари уларнинг йӯқ қилинишига сабаб бӯлади
Дастлаб сайғоқлар сонининг камайишига олиб келган жиддий муаммо браконерлик эди. Барча популяциялар ва унинг оралиғида кенг тарқалган пасайиш шохли эркакларни йӯқ қилиш билан боғлиқ.
Сайғоқ шохлари анъанавий Хитой табобатида қӯлланилади, шунинг учун браконерлар биринчи навбатда уларни нишонга олдилар, бу эса популяцияда гендер номутаносиблигига олиб келади. Бу ӯз навбатида репродуктив мувозанатнинг бузилишига олиб келди, чунки сайғоқлар самарали кӯпая олмади.
“Бир пайт браконерлар ҳаммани ӯлдиришни бошлади. Яъни, уларга нафақат шохлар керак эди, улар қимматлиги туфайли асосий ӯлҷа бӯлган, балки урғочи ва ёш ҳайвонларни ҳам ӯлдиришни бошладилар. Вақти қайта қуриш даврига тӯғри келган тӯлиқ тартибсизлик ва натижада назорат кескин ямонлади. Натижалар даҳшатли бӯлди, сайғоқлар сони 95 фойизга камайди”, – дея таъкидлайди Бикова.
Ва агар масалан, каркидонлар яшаш жойларда, ҳайвонлар ҳудудлари фаоллари уларни браконерлардан ҳимоя қилиш учун уларни тутиб шохларини арралаган бӯлса, бу усул сайғоқлар билан ишламайди.
Каркидонлардан фарқли ӯлароқ, сайғоқнинг шохлари унинг бош суюгининг бир қисми бӯлиб, ҳайвонга зарар етказмасдан оддийгина арралаб бӯлмайди. Агар шохлар кесилса, сайғоқ оғриқли зарба ва қон юқотиши туфайли ҳалок бӯлади. Бундан ташқари, сайғоқлар жуда асабий, юраги заиф ҳайвонлар ва улар қӯлга тушганда стрессдан ӯлиши мумкин, деб тушунтиради Бикова.
“Пода турмуш тарзи туфайли сайғоқлар учун каркидонлар каби ҳимоя қилиш усулларини қӯллаш техник жиҳатдан имконсиздир. Масалан, браконерларни қӯрқитиш учун сайғоқ касалликлари ҳақидаги ёлғон миш-мишларни тарқатмаслик керак, гарчи бундай ғоялар илгари сурилган бӯлса ҳам. Биз ёлғон маълумот тарқата олмаймиз – бу илмий этикага зиддир. Аксинча, биз одамларга сайғоқни сақлаш муҳимлигини таълим орқали тушунтиришга ҳаракат қиламиз, – деди у.
Сайғоқ шохларини экспорт ва реэкспорти турли шаклларда бӯлади: бутун шохлар, шох тарашалари ва тайёр препаратлар. Мисол учун, Сингапурда иммунитетни қӯллаб-қувватловчи восита сифатида қабул қилинган совутиш суви ичиш машҳур. Бу маҳсулотга талаб катта ва шохларнинг нархи ноқонуний занжир бӯйлаб юқорига кӯтарилганда дастлабки босқичда 100-200 доллардан килограмми учун 2-5 минг долларгача ошади, дейди Бикова.
Сайғоқ гӯштидан маҳалий аҳоли кӯпроқ фойдаланади. Сайғоқ сони кӯп бӯлганида, тана гӯшти оғир ва ташиш қийин бӯлгани сабабли унинг гӯшти қадрланмаган. Асосий эътибор шохларга қаратилди. Аммо сайғоқлар сони камайгач, гӯшт ҳам, айниқса, қишлоқларда талабга айланди. Бу мол гӯштидан арзонроқ ва ҳар доим талабга эга бӯлган, айниқса совет даврида сайғоқ гӯштини Тошкентдаги дӯконлардан сотиб олиш мумкин эди. Собиқ Совет даврида сайғоқ гӯшти маҳалий бозорларда қӯзичоқ ёки мол гӯштидан арзонроқ нархда сотилган.
Ҳозирги вақтда қатъий қонунлар ва яхши ӯрнатилган хавфсизлик туфайли сайғоқларни овлаш камдан-кам учрайди. Ӯзбекистонда табиатни муҳофаза қилиш яхшилангани ва сайғоқ сонининг камлиги туфайли бундай ҳолатлар сони минималдир. Бироқ, қора бозорда сайғоқ шохларидан тайёрланган сувенирлар ҳамон топилади. Масалан, Тошкент, Бухоро ва Самарқанд бозорларида ёввойи ҳайвонлар, жумладан, сайғоқ шохларидан ясалган дастали пичоқларни учратиш мумкин. Бу эса, бундай шохлардан қаердан келгани ҳақида саволлар туғдиради.
Ӯзбекистонга Қозоғистондан шохлар Тошкетда сотиш учун олиб келинган ҳолатлар ҳам бӯлган. Улар декоратив пичоқлар тайёрлаш учун ишлатилган бӯлиши мумкин. Бу катта миқёсда эмас, лекин эътибор талаб қилади. Эсдалик учун ишлатиладиган шохлар орасида кийик, элик ва жайрон шохлари ҳам бор, лекин сайғоқ уларнинг энг заифи бӯлиб, бу алоҳида эътиборни талаб қилади, – дейди Елена Бикова.
Сайғоқлар сони билан боғлиқ вазият яхшиланмоқда, аммо муаммолар ҳали ҳам мавжуд
Ҳозир вазият сезиларли даражада яхшиланмоқда. Давлат хизматлари томонидан назорат мавжуд. Сайғоқ яшайдиган қишлоқлар аҳолиси кенг қармовли маълумотга эга.
Сайғоқ популяцияси ҳозирда бутун миқёсда, шу жумладан Ӯзбекистонда ҳам тикланмоқда, дейди эксперт.
Бугунги кунда мамлакатимиз ҳудудида Қорақалпоқистондаги “Сайгачий” КЛЗ махсус интеграциялардан ландшафт қӯриқхонаси ташкил этилган. Унинг асосий мақсади сайғоқларнинг кӯпайиш жойлари ва уларнинг миграция йӯлларини ҳимоя қилишдир. Бундан ташқари, 2023-йилда Ӯзбекистондаги сайғоқнинг деярли бутун ҳудуди ЮНЕСКОнинг табиий мерос объектлари рӯйхатига киритилди.
Ӯзбекистонда ҳам Қозоғистондан ташқари бошқа давлатлар қатори сайғоқларни Қизил китобга киритилгани ҳам ӯз самарасини бермоқда. Қозоғистон сайғоқни атайлаб Қизил китобга киритмаган, чунки бу ҳайвон у ерда ов тури ҳисобланади.
Тикланиш оролида (собиқ орол, 2015 йилдан бошлаб эса Орол денгизнинг жанубий-ғарбий қисмида, Ӯзбекистон ва Қозоғистон ӯртасидаги ҳудудда ярим орол-муҳаррир эслатмаси) оз бӯлсада барқарор сони бор ва бу уларнинг кейинги тикланишига умид беради.
“Аммо агар ҳеч қандай тӯсиқлар бӯлмаганида, Ӯзбекистонда сайғоқлар сони анча кӯп бӯлар эди. Улар бемалол миграция қилишлари ва қишлаш учун энг яхши қишлаш яйловлари жойлашган Ӯзбекистонда қолишлари мумкин эди”, – дейди Елена Бикова.
У яхши қонунчилик базасига қарамай, амалда қонунлар ҳар доим ҳам яхши ишламаслиги ҳақида гапирди. Масалан, инспекторлар барча зарур нарсалар: транспорт, ӯқ-дорилар, маошлар билан таъминланган қӯшни Қозоғистондан фарқли ӯлароқ, Ӯзбекистонда моддий-техник таъминот ва оз сонли ходимлар билан боғлиқ муаммолар мавжуд.
“Амалда биз маблағ етишмаслиги каби объектив муаммоларга дуч келаяпмиз.Табиатни муҳофаза қилиш дастурларини самарали амалга ошириш учун давлат етарли маблағга эга бӯлмаслиги мумкин”, – дейди Бикова.
Масалан, Сайгачий қӯриқхонасининг майдони бир миллион гектарга яқин бӯлиб, бор-йӯғи 11 нафар инспектор бор. Бундай кичик жамоа учун бундай улкан ҳудудни самарали ҳимоя қилиш ҳақиқатга тӯғри келмайди. Янги ҳудудларда вазият бироз яхшироқ,чунки у ерда инспекторлар кӯпроқ. Масалан, 2022-йилда ташкил этилган Оролқум миллий боғида 40 нафар инспектор бор, лекин уларда бор-йӯғи иккита машина бор, улардан бири эски ва тез-тез бузилиб туради, дейди у.
Трансчегаравий муҳофаза қилинадиган ҳудудлар керак
Эндиликда Ӯзбекистонда сайғоқ сонини кӯпайтириш ва браконерларни олдини олиш учун барча шароитлар мавжуд.
Қонунлар нуқтаи назаридан мамлакатда муҳофаза эталадиган табиий ҳудудларни яратишда ҳеч қандай тӯсиқ йӯқ. Сайғоқни қайта тиклаш зарур бӯлган биринчи трансчегаравий ҳудуд Жанубий Устюртда жойлашган бӯлиши тахмин қилинмоқда. Шунингдек, Орол бӯйида сайғоқларни ҳимоя қилиш учун трансчегаравий ҳудуд яратиш режалаштирилмоқда, дейди эксперт.
“Бу ҳозирча фақат ғоя. Уни амалга ошириш учун Қозоғистон билан мулоқот ӯтказиб, улар бу ташаббусни қӯллаб-қувватлашга қанчалик тайёр эканликларини тушунишимиз лозим”, – дейди Елена Бикова.
Бундан ташқари, Тожикистон билан ҳамкорликда бошқа шунга ӯхшаш қӯриқланадиган ҳудудлар ҳам ташкил этиши режалаштирилмоқда. Масалан, улардан бири Самарқанд вилоятида, Зарафшон дарёси водийсида Бухоро буғуси яшайдиган жойда бӯлиши тахмин қилинмоқда.
Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тизими табиий экотизимларни асл шаклда ва асл мураккаблигида сақлаб қолишнинг энг яхши усули ҳисобланади. У қуруқлик ва сув зоналарини қамраб олади, бу эса уни табиатни ҳимоя қилишнинг энг самарали усулига айлантиради, дейди Елена Бикова.
“Бундай муҳофаза этиладиган ҳудудлар бизнинг “яшил камаримиз”дир. Уларнинг сони кӯп эмас ва кӯп бӯлиши керак. Иқлим ӯзгариши бундай зоналарни яратиш заруратини оширади. Агар табиий ҳудудлар кӯпроқ жой эгалласа, биз исиниш ва ифлосланишнинг салбий таъсирини у қадар кӯп ҳис қилмаган бӯлардик. Табиий экотизимлар ӯсимликлар туфайли чанг ва зарарли моддаларнинг тарқалишини камайтиради, ҳайвонлар ва одамлар учун қулай яшаш муҳитини яратади”, деди у.
Сайғоқларни санаш усули аллақачон ишлаб чиқилган бӯлиб, уни йиллик фойдаланиш учун давлатга топшириш режалаштирилган. Ҳозирда Сайгачий қӯриқхонаси инспекторлари браконерликка қарши курашиш ва асосий турларни кузатишга қаратилган SMART патрул тизими устида ишламоқда. Иловада патрул маршрутлари ва браконерлик ҳолатлар қайд этилади, маршрут бӯйлаб учраган ҳайвонлар қайд этилади.
“Агар биз табиатни муҳофаза қилиш ҳақиқатан ҳам ишлашини истасак, унинг аҳамиятини эълон қилишдан кӯра, унга сармоя киритишимиз ва уни устувор вазифага айлантиришимиз керак. Афсуски, табиатни муҳофаза қилиш инсон ривожланиши билан боғлиқ масалалардан фарқли ӯлароқ, ҳар доим ҳам ҳақиқий устувор вазифа эмас”, – дейди Елена Бикова.
Тиббий чиқиндиларни утилизация қилиш ва зарарсизлантириш масалалари минтақанинг бошқа мамлакатлари каби Ӯзбекистонда ҳам энг долзарб экологик муаммолардан бири бӯлиб қолмоқда.
Тиббий чиқиндиларни утилизация қилиш ва зарарсизлантириш масалалари минтақанинг бошқа мамлакатлари каби Ӯзбекистонда ҳам энг долзарб экологик муаммолардан бири бӯлиб қолмоқда.
Марказий Осиё мамлакатлари пойтахтларидаги ҳавонинг ифлосланиши кейинги йилларда яққол муаммога айланди. Ӯтган йил давомида Ӯзбекистон пойтахти Тошкент шаҳри барча рекордларни янгилаб бормоқда.
Ўзбекистонда қишлоқ хўжалиги экинларини суғоришда янги технологияларни жорий этиш, фермер хўжаликларига субсидиялар ва солиқ имтиёзлари беришга интилмоқда. Бироқ, кўплаб фермерлар муваффақиятсизликдан қўрқиб, ҳали ҳам эски ирригацион суғориш усулларидан фойдаланадилар. (more…)
Ҳозир жаҳон сиёсатида янги совуқ уруш борми? Марказий Осиё давлатлари АҚШ ва Хитой ўртасидаги кескинликни камайтириш учун нима қилиши мумкин? АҚШ Хитойнинг глобал хавфсизлик ташаббусига қандай қарамоқда? АҚШнинг Марказий Осиёдаги стратегияси яқин келажакда ўзгарадими? Шу ва бошқа саволларни CABAR.asia нашрига берган эксклюзив интервюсида Хитой ва АҚШ бўйича Вилсон марказининг Киссинжер институти директори Роберт Дейли билан муҳокама қилдик. (more…)
Доктор Женнифер Тёрнер CABAR.asia нашрига берган эксклюзив интервьюсида Хитойда Choke Point ташаббуси, Хитой сув-энергетика муаммосини қандай ҳал қилаётгани ва унинг Марказий Осиёга таъсири ҳақида гапиради. (more…)
Россиянинг Украинага бостириб кириши шимолий савдо йўлларини Хитой учун ёпиб қўйганидан кейин, Пекин учун Марказий Осиё жозибадор бўлиб бормоқда. Минтақада ўсиб бораётган таъсир бўшлиғини Хитой тўлдиради, дейди Center for Security Studies (CSS) таҳлил марказининг глобал хавфсизлик гуруҳи раҳбари Брайан Карлсон. Ушбу мақоланинг асл нусхаси Cabar.asia нашрида чоп этилган. (more…)
АҚШ-Хитой қарама-қаршиликлари Марказий Осиёнинг геосиёсий манзарасига қандай таъсир қилади? АҚШда Хитойнинг Марказий Осиё давлатларининг минтақавий хавфсизлигидаги роли ортиб бораётганидан хавотир борми? АҚШ Хитойнинг юмшоқ кучини қандай баҳолайди? Бу ва бошқа саволлар фақат CABAR.asia учун Жонс Хопкинс университети синологи ва профессори Эндрю Мурта билан муҳокама қилинди. (more…)
«Саҳоват ва кумак» давлат хайрия жамоат фондининг фаолияти давлат томонидан белгиланган бундай тузилмаларни тузишни тақиқловчи қонунларига зиддир. Жамғарманинг ўзи маҳсулотларни оширилган нархларда сотиб олади ва унинг ҳисоби турли ташкилотлар ходимларининг иш ҳақидан «ихтиёрий» ажратмалар ёрдамида тўлдирилади. (more…)