Алты мыңнан астам үйді су басқан, 117 мыңнан астам тұрғын эвакуацияланды, елдің он облысында төтенше жағдай жарияланды, жеті адам қаза тапты – бүгінде Қазақстанда бұрын-соңды болмаған су тасқынының салдары. Экологтар мен климатологтар мұны жаһандық климаттың өзгеруімен байланыстырады және су тасқыны, құрғақшылық, басқа да табиғи апаттар Қазақстанда тұрақты болуы мүмкін екенін ескертеді.
Қазақстан 2024 жылы тап болғандай ауқымды және жойқын су тасқыны соңғы 80 жылда болған емес. Су ресурстары мамандары әдеттен тыс су тасқынына қыста жауын-шашынның көп түсуі және қардың күрт еруіне себеп болған ерекше жылы наурыз себеп болды деп есептейді. Ылғалға шамадан тыс қаныққан және әлі де бір жерде қатып қалған топырақ еріген суды көп мөлшерде сіңіре алмай, барлық су өзендеріне құйылып, жағасынан асып кетті.
Қазақстандағы су ресурстарының жай-күйін зерттеп жүрген су тасқыны қаупі жөніндегі инженер Рената Садртдинова наурыздың қарлы және әдеттен тыс жылы болуының басты себебі – жаһандық климаттың өзгеруі және қазіргі су тасқыны болашақ апаттардың хабаршысы ғана екеніне сенімді.
«Климаттың өзгеруі бұрыннан бар проблемаларды, әсіресе су тасқыны мен құрғақшылықты одан әрі ушықтырады», – дейді Рената Садртдинова. — Соңғы онжылдықта, ең алдымен, 2050 және 2100 жылға қарай климаттың өзгеруін болжайтын климаттанушы ғалымдардың көптеген зерттеулері жарияланды. Болжам бойынша 2100 жылға қарай бүкіл Қазақстан бойынша ауа температурасы Цельсий бойынша 7 градусқа көтеріледі деп күтілуде. Шығыс және Солтүстік Қазақстан сияқты өте ылғалды аймақтарда жауын-шашынның жоғарылауы күтілуде, ал Маңғыстау облысы сияқты құрғақ аймақтарда, керісінше, бұрын 2021-ге ұқсас құрғақшылықты байқаймыз».
Сарапшы климаттың өзгеруінің негізгі себебі ретінде антропоген факторды атайды: атмосфераға зиянды заттардың шығарылуы климаттың өзгеру процестерін айтарлықтай жеделдетті. «Климат адамның қатысуынсыз да өзгерер еді, бірақ әлдеқайда баяу», – деп сенімді Садртдинова.
Мұндай апаттарға дайындалу мүмкін бе? Климаттың өзгеруі жөніндегі сарапшы, «Қазақстанның су серіктестігі» қоғамдық қорының үйлестірушісі Құралай Яхиеваның айтуынша, ғалымдар осыдан 10-15 жыл бұрын дабыл қаққан және қазіргі қалыптан тыс су тасқыны шенеуніктердің экологиялық мәселелерге немқұрай қарауының салдары ғана.
Яхиева: «Қазақстан өте үлкен ел, бізде орман, дала, таулар бар, сондықтан климаттың өзгеруіне бейімделу мәселесіне кешенді түрде қарау керек және әр аймақ үшін жеке ғылыми әдіс жасалуы керек», – дейді.
Ол Қазақстан климаттың өзгеруі бойынша үлкен конференцияларға қатысқанын, суға қатысты конвенциялар мен хаттамаларға қол қойғанын, сондықтан үкімет деңгейінде бұл мәселеден хабардар болуы керегін еске салды. Бірақ су объектілеріне жауапты мемлекеттік органдарда басшылық жиі ауысады.
«2020 жылы біз су ресурстарын басқарудың мемлекеттік бағдарламасын дайындадық, бірақ су ресурстары комитеті бір министрліктен екіншісіне ауысуына байланысты бұл бағдарлама бірнеше рет қайта бекітіліп, онымен байланысты іс-шаралар қайта қаралуына тура келді. Осының барлығы 2020-2024 жылдарға жоспарланған іс-шаралардың орындалмай қалуына әкелді. Осы бағдарлама бойынша дер кезінде жұмыстар жүргізілсе, көп нәрсенің алдын алуға болар еді».
Құралай Яхиеваның айтуынша, климаттың өзгеруіне байланысты Қазақстанда су тасқынының күнтізбесі де өзгерді, қазір ол әдеттегіден ертерек болып жатыр.
«Сәуірде су тасқыны болады деп күтіліп, наурызда олар су қоймаларынан су жіберіп, үлкен суға дайындалып жатқан», – деп мысал келтіреді ғалым. «Қазір су тасқыны наурыз айының соңында басталады, яғни қаңтар-ақпан айларында су қоймаларынан су жіберу қажет. Сондықтан, ең алдымен, Қазақстан өзендерінің гидрологиясын түгелдей қайта зерттеп, климаттың өзгеруін ескере отырып, су қоймаларының режимін қайта қарап, ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, одан әрі табиғи апаттарға дайындық қажет», – деді.
Рената Садртдинова осыған ұқсас мәселе туралы былай дейді: «Әсіресе Қазақстан сияқты аймақтарда климат өзгере береді, өйткені бізде метан мен көмірқышқыл газы сияқты заттардың шығарындылары көп. Бірақ мен үкіметтің мұнымен айналысып жатқанын мүлдем көрмеймін».
Соған қарамастан, үкімет деңгейінде олар климаттың өзгеруі туралы үнемі айтып, атмосфераға зиянды заттардың шығарылуын азайтуға дайын екендіктерін мәлімдейді. 2023 жылдың желтоқсанында Қазақстанның Экология және табиғи ресурстар министрі Ерлан Нысанбаев климаттың өзгеруі қаупінің ауқымын бағалап, Қазақстан «өзіне алған міндеттемелерді орындау және қазба отындарын пайдалануды қысқарту бойынша жалпы жаһандық трендті ұстану үшін қадамдар жасап жатқанын» айтты.
«Климат өзгерді. Әрине, егер климаттың өзгеруін немесе Жер планетасындағы ауа температурасының 1,5-2 градустан аспауын қадағаласақ, сарапшылардың бағалауы бойынша, бұл процесті тоқтатуға болады. Бүгінде мемлекеттер бұл мәселе бүкіл адамзаттың өмір сүруіне қауіп төндіретінін түсінеді. Сондықтан, біз тарихта қазба отынының көп мөлшерін пайдаланғандықтан, бұл бағытта өте мұқият қозғалуымыз керек. Бірақ сонымен бірге экономикамыздың тұрақты дамуын қамтамасыз ету керек», – деді Нысанбаев.
Климаттың өзгеруінің алдын алу бойынша өз жұмысының бір бөлігі ретінде Қазақстан көптеген халықаралық ұйымдармен ынтымақтасады және Тұрақты даму мақсаттарына қол жеткізу бойынша міндеттемелер алды, Біріккен Ұлттар Ұйымының Климаттың өзгеруі жөніндегі негіздемелік конвенциясын (БҰҰНӨК) және Париж келісімін ратификациялады. 2023 жылы 2060 жылға қарай Көміртегі бейтараптығына қол жеткізу стратегиясы, сондай-ақ 2030 жылға қарай жаңартылған ұлттық үлес қосылды.