АҚШ-Қытай қарама-қайшылықтары Орталық Азияның геосаяси бейнесіне қалай әсер етеді? АҚШ-та Қытайдың Орталық Азия елдерінің аймақтық қауіпсіздік саласында ықпалы артуына қатысты үрейлер бар ма? Қытайдың жұмсақ күшін АҚШ-та қалай бағалап жатыр? Осы және өзге де сауалдарды қытайтанушы, Джонс Хопкинс университетінің профессоры Эндрю Мертпен бірге арнайы CABAR.asia үшін талқыладық.
Профессор Эндрю Мерта 2018 жылдан бері Джордж және Сади Химанның қытайтану профессоры әрі 2020-2021 жылдары Джонс Хопкинс университетінің Алдыңғы қатарлы халықаралық зерттеулер мектебінің факультет деканы қызметін атқарады. Доктор Мерта соңғы 25 жыл бойы сыртқы бақылаушыларға жиі көрінбейтін, бірақ Пекиннің саясатында, экономикасында, технологиялық дамуында әрі әлеуметтік саясатында, соның ішінде ұлттық бюрократиялық құрылымдар мен олардың жергілікті органдары арасындағы өзара әрекеттесуде үлкен рөл атқаратын қытайлық бюрократиялық институттарды зерттеп, талдаған. Сондай-ақ осы мемлекеттік органдарды отарлаудағы Қытай коммунистік партиясының қазіргі уақытқа дейінгі рөлін де зерттеген. Оның Қытайға қатысты қазіргі зерттеу жобасы 1950 жылдардан бүгінгі күнге дейінгі түзету бюрократиялық саясатын (整风) зерттейді.
CABAR.asia: Біз білетіндей, биыл “Бір белдеу – бір жол” бастамасы жарияланғанына 10 жыл болмақ. Орталық Азиядағы бастаманың алғашқы нәтижелерін қалай бағалайсыз? Бастаманы тиімді деп айта аламыз ба? Оның ықпалын Еуразияда әрі қарай да көре береміз бе?
Эндрю Мерта: Тамаша сұрақ. Мен Орталық Азия бойынша маман емеспін, бірақ 10 жыл бір ел үшін үлкен меже болса, бір елдер үшін салыстырмалы түрде аз уақыт межесі. Салыстыру үшін айтайын, Африка елдеріндегі Қытайдың бой көрсетуінің ұзақ, көпжылдық тарихы бар. Менің байқауымша, Қытайдың Орталық Азиядағы әрекеттері азырақ көзге түсетіндей, ықпалы соншалықты қатты емес. Мендегі қалыптасқан ой бойынша, Қытайдың аймақтағы істерінің көпшілігі әлемнің басқа бөліктеріндегідей тік әрі мақсатты емес. Дегенмен, менің түсінуімше, Қытай мен Орталық Азияның кейбір елдері арасында элиталық деңгейде байланыстар бар. Бірақ сарапшылар арасында қарым-қатынасқа күмән да жоқ емес. Меніңше, тон пішуге әлі ерте: бір жағынан күмәндану орынды, бірақ екінші жағынан екі тарап бір-бірімен, оған қоса аймақ тұрғындарымен ашық болса, екі жаққа да тиімді, ұтымды қарым-қатынас құру мүмкіндігі бар.
Қытайдың аймақтағы инфрақұрылымдық жобаларға ықпалын қалай бағалайсыз? Ал Қытай-Қырғызстан-Өзбекстан темір жол құрылысы жобасының жүзеге асу мүмкіндігі қандай?
Эндрю Мерта: Жалпы инфрақұрылым жақсы деп ойлаймын. Нақты осы жобаның бір қызығы бар. Мен Өзбекстанда тұратын АҚШ-тың кейбір шенеуніктерімен сөйлестім, олар мұндай жобаларға қарсы еместігі өзіме қызық болды. Бұл сарын Вашингтонда естігенімнен өзгеше. Меніңше, аймақты жақсы білетін адамдар теміржол сияқты жобалардың аймақтағы барлық тарап үшін экономикалық тұрғыдан тиімді екенін мойындайды. Бұл Қытайдың ұтымды деп атайтын жағдайдың сирек мысалы болуы мүмкін. Дегенмен, аймақтың гүлденіп, өңір тұрғындарының игілігі үшін дамығанын қалайтын адам ретінде мені алаңдататын бір жайт – инфрақұрылымның тым көп болуы экономикалық дамудағы дисбалансқа әкеліп соқтыруы мүмкін. Сондықтан, менің ойымша, жалпы оң саясат деп қабылданатын затқа да күмәнданған дұрыс, өйткені бұл әрбір қатысушы мұның өз мүдделеріне қалай әсер ететінін толық білуі керек дегенді білдіреді.
Сіз өз сөзіңізде «Халықаралық қатынас мамандары тек ұлы держава саясатының әдемі үлгілеріне ғана назар аударып қана қоймай, Қытайдың халықаралық әрекетінің ретсіз сипатын ескеруі керек» деп өте орынды атап өттіңіз. Қытайды Орталық Азияны біртұтас аймақ деп қарастырады деуге бола ма? Әсіресе «С5+1» форматы басталғаннан кейін? Әлде Бейжің баяғынша аймақтың әр еліне әртүрлі әдісті қолдануға бейім бе?
Эндрю Мерта: Талқылау барысында Қытай екі жақты амалға бейім деген пікір айтылды. Аймақ елдері үшін келіссөздердегі мүдделер тұрғысынан Бейжіңге ықпал ете алатын қандай да бір ұжымдық дауыс табу пайдалы болары сөзсіз. Аймақтағы жекелеген елдер арасындағы кейбір шиеленістерді ескерсек, бұл оңай болмауы мүмкін. Бірақ, менің ойымша, елдерді сол немесе басқа бағытқа, мысалы, Қытайды жақтайтындарды құрбан етіп, ресейшіл болуға немесе АҚШ-тың басым ықпалына түсуге мәжбүрлемеудің бір себебі осы елдерге өз мүдделеріне сай лаждай алатындай еркіндік беру деп ойлаймын. Меніңше, америкалықтар георгафия жайында көбіне ұмытып жатады. Өзіме анық болған заттардың бірі – әлемнің бұл бөлігіндегі географияның маңызды рөл екендігі. Ол тұрақтылық пен тұрақсыздық, болашақ жарқындығын анықтайды.
Орталық Азияның 30 жыллдық егемен дамуы кезінде Қырғызстан мен Тәжікстан қарыз қақпанына түсті. Қытайдың басқа елдермен халықаралық әрекеттеріне сүйене отырып, осы екі елдің экономикасы қарыз жүгін көтере алмайтынын ескерсек, Қытайдың қаржылық инвестицияларын қалай қайтаратынына қандай болжам айта аласыз?
Эндрю Мерта: Егер сіз бүгінгі сөзімде ұсынған құрылымды алып, ішкі саясатты халықаралық саясатқа қолдансаңыз, онда біз Қытайда, әсіресе соңғы бірнеше онжылдықта мемлекеттік кәсіпорындарға қатысты көріп отырған жайттардың бірі – банктердің мемлекеттік кәсіпорындарға және жергілікті өзін-өзі басқару органдарға көмектесудегі рөлін байқаймыз. Бұл Қытайдың банк жүйесі әрқашан жергілікті қарыздарды жабу арқылы саяси тұрақтылықты сақтаудың арнасы болғанын білдіреді. Сондықтан Қытай белгілі бір елдегі бастапқы инвестициясын қайта қараса, мен таңғалмас едім. Бейжің «қайта келіссөздер жүргізу керек пе?», «есептен шығару керек пе?», «қарыз қақпаны деп аталатын дипломатиямен айналысудың саяси салдары қандай?» сияқты сұрақтарға ойлануы керек. Менің ойымша, кез келген нәтиже болуы мүмкін. Ал алдағы бірнеше жылда бастапқы несиелерді жабу кезеңі келгенде Бейжіңнің әр елмен қай бағытта қозғалғанын білеміз. Егер Бейжің бұл елдердің жағдайын қиындатып жіберсе, бұл АҚШ пен халықаралық қауымдастыққа қаржыландырумен көмектесіп, әу баста Қытай өтеген қажеттіліктерді қанағаттандыруға мүмкіндік беретініне сенімдімін. Кем дегенде мұндай жағдай қарастырылады деп үміттенемін. Бірақ менің ойымша, аталған халықаралық институттар көмекке келуі үшін әлемнің осы бөлігіндегі елдерден айтарлықтай лобби болуы керек.
Орталық Азиядағы аймақтық қауіпсіздікте Қытайдың өсіп келе жатқан рөліне қатысты тағы бір сұрақ. АҚШ-та бұған қатысты алаңдаушылық бар ма?
Эндрю Мерта: Жауабым қарапайым: білмеймін, себебі өзім қалаған тәжірибем жоқ. Бірақ мен АҚШ сыртқы саясатының көп бөлігін реактивті деп қабылдайиын, сондықтан әлемнің белгілі бір бөлігінде дағдарыс болмағанша, АҚШ-тың назары белсенді әрекет сияқты жоғары болмауы мүмкін. Менің ойымша, дәл қазір АҚШ-тың аймаққа көп көңіл бөлуі Ресейдің Украинадағы әрекеттеріне байланысты. АҚШ Ресейге қарсы санкцияларды күшейтуге немесе кем дегенде сақтауға тырысуда… Сондықтан бұл аймақтағы елдерге АҚШ-тың қолдауын, тек қана АҚШ аймақ қолдауын қажет болғанда ғана емес, басқа уақытта да алу мүмкіндігін береді.
АҚШ-тың Қытай ықпалын қай деңгейде теңестіруге тырысатыны қызық болмақ, өйткені әсер етудің әртүрлі амалдары бар. Бұл аймақта ресейлік және қытайлық амалдар мүлдем басқаша боп көрінеді.
Қытай ықпалы неғұрлым экономикалық, ал Ресей ықпалы мәдени және стратегиялық болып көрінеді.
Бұл жағдайда АҚШ өзін қалай көрсетеді? Бұл алдағы жылдары талқыланып, дамитын сауал деп ойлаймын. Менің ойымша, біз көретін қызықтың бірі – Қытайдың Ауғанстандағы жағдайды реттеудегі табысы немесе сәтсіздігі. [Ауғанстан] Кеңес Одағының алдын орап кетті, Америка Құрама Штаттарының алдын анағұрлым орап кетті.
Қытайдың қолынан келе ме, кім білсін. Бірақ, менің ойымша, Ауғанстанның аймақтық тұрақтылық үшін немесе, ең болмағанда, АҚШ түсінігіндегі, аймақтық тұрақтылық үшін маңызын ескере отырып, бұл шешімін көптеген адам күтетін тапсырма деп ойлаймын.
Менің ойымша, мұның қашан болатынын күту орнына, Вашингтонның аймақпен қарым-қатынасын нақты қалай орнату керектігін алдын ала анықтау керек. Ол қарым-қатынас екі жаққа немесе барлық тарапқа тиімді болуы тиіс.
АҚШ-Қытай қайшылықтары Орталық Азияның геосаяси бейнесіне қалай әсер етеді? Украинада соғыс басталғалы бері, Қытайдың аймақтағы ықпалы артып, Ресейдің ықпалы төмендейді деген пікір бар. Сіздің ойыңызша, бұл қандай салдарға әкелуі мүмкін?
Эндрю Мерта: Бұл екі өте қиын сұрақ. Осы тұста мен Орталық Азияға келмей жатып, бір-екі апта бұрын өте қызықты әрі мазмұнды баяндама жасаған әріптесім Мел Гуртовтың сөзін келтірейін. Оның пікірінше, АҚШ пен Қытайдың сыртқы саясаты арасындағы айырмашылығы – АҚШ халықаралық тұрақтылықты жаһандық контексте, ал Қытай халықаралық тұрақтылықты жергілікті контексте қарастыруында.
Яғни Қытай үшін барлығы белгілі бір дәрежедегі ішкі тұрақтылықты сақтауға қызмет етеді, сондықтан ол бір мәселеге АҚШ-қа қарағанда басқаша қарайтын болады. Сыртқы саясатта Қытай ішке ден қойса, АҚШ сыртқа қарайды. Мен бұл екі елдің бір-бірінің көзқарасын қаншалықты жақсы түсіне алатынына қатысты сенімсізбін. Көбінесе олар бір-біріне құлақ аспайды, бұл олардың арасында қалған басқа тараптарға қиындықтар тудырады.
Қытай Ресейдің өзін қандай жағдайға қалдырғаны аса риза еместігін ескерсек, қазіргі жағдай қиын. Бірақ ол Ресейді тастап кете алмайтынын да мойындайды, өйткені бұл Ресейдің аймақта көбірек төбе көрсетуі мен тарызының Ресей пайдасына өтуіне немесе, кем дегенде, олардың арасында бәсекелестік жағдайын тудыруы мүмкін.
Сол үшін Бейжің мен Мәскеуге сыйысып, қалыптасқан жағдайдан ауытқығанға қарағанда оны ұстап тұрған абзал.
Мен бұған дейін географияның маңызы туралы жоғарыда атап өттім. Бұл сөзімнің Қытайға қатысты дөп түскені анық. Сонымен, меніңше, алға жылжудың ең дұрыс жолы – екі ойлы заттарды үйлестіру, шектен тыс міндеттерден бас тартып, аймақ қатысушыларының арасында белгілі бір деңгейдегі икемділікті сақтау. Мұның бәрі олар болашақта өздеріне зиян тигізетін белгілі бір әрекет бағытына байланбайтындай, халықаралық жағдайдың өзгеруіне жауап бере алуы үшін қажет.
Қытайдың Орталық Азиядағы жұмсақ күшін бағалауға қатысты сұрақ. Орталық Азияда, одан тыс жерлерде осы қытай ресурсын қалай бағалайсыз? Қытайдың жұмсақ күші өзгермелі шынайылыққа бейімделіп, сәйкесінше өзгеріп, Орталық Азиядағы синофобияның азаюына ықпал ете ала ма?
Эндрю Мерта: Мен нақты былай деп айта алмаймын, өйткені жұмсақ күш тиімді болуы үшін ол «айтпай, көрсет» идеясына сәйкес болуы керек. Меніңше, Қытай нарративтерді басқару тұрғысынан «әңгімелерге» ден қойғаны соншалық, бұл Қытайды бірінші кезекте ауыспалы жағдайларға бейімделе алмайтындай етеді.
Менің ойымша, бұл [Қытайды] жалпы жергілікті жағдайларға бейсезімтал етіп, адамдармен сөйлесу барысында алған ақпаратыма сүйенсек, бұл өте тиімсіз нәрсе. Осылайша адамдар қытайлық көмекті құптайтыны анық, бірақ олар онымен бірге келетін басқа зарттарды қабылдауды шарт деп қабылдамайды. Менің ойымша, бұл әр елде әртүрлі құбылыс. Меніңше, Африка мен Таяу Шығыс сияқты жерлерде бұған қатысты ашықтық не қабылдау көбірек болуы мүмкін сияқты.
Мендегі қалыптасқан ой бойынша, Орталық Азияда күмәндану көбірек сияқты. Бұны орынды деп ойлаймын. Мен естіген нәрселердің бірі – жұмсақ күшті қабылдау альтернатив таңдау болуы не болмауына байланысты. Ал бұл, мәселен, АҚШ пен Батыс елдері ескеруі тиіс маңызды саяси мәселе. Меніңше, егер Қытай баяндауды басқару мен үстемдік етуге азырақ ден қойса, онда ол бұл аймақта біршама тиімді болар еді.
Қытайда жеті жыл тұрғандықтан, мен адамзатта Қытайдың барлық жақсы не жаман нәрселердің керемет үлгісі екенін білемін. Бірақ нарративті басқаруға қамдануды ескерсек, сіз оны көре алмайсыз. Менің ойымша, бәрі осылай қалса, Қытай аса тартымды бола қоймас. Осы сұраққа жауап ретінде тағы бір нәрсені айта кетейін.
Біріншіден, менің ойымша, сіздердің біреулеріңіздің Конфуций институттарының қарсылығына қатысты ойланып отырмын. Мысалы, ҮЕҰ-мен өзара әрекеттесуіне қатысты – баяндамашы бұл бюрократиялық саясатқа қатысты сауал деп айтты – мен онымен толықтай келісемін. Бірақ бұл Қытай жұмсақ күші, бюрократиясы және мемлекетінің жіберіп алған мүмкіндігі. Сондай-ақ, қытайлық әңгімелесушілермен сөйлескенде мен «Қытай супердержава болған кезде адамдар бізді сынауды қояды» деген ойды жиі естимін. Осы орайда оларға: «Менің ойымша, сіз өз үміттеріңізді өзгертуіңіз керек … АҚШ супердержава. Ал адамдардың бар істейтіні АҚШ-ты сынау. Сондықтан мен сізге ой анықтығын сақтауға кеңес беремін» деймін. Менің ойымша, бұл бүгінгі күні халықаралық қауымдастықтың қалай жұмыс істейтінін, қуатты елдің көтеретін жүгін түсінбейтіндігін көрсетеді. Сондықтан, меніңше, бұл Қытайдың қазір ұмтылып отырған жауапкершілігін түсіну мен оны көтеру тұрғысынан әлі де қаншалықты тереңдеу керек екенін көрсетеді.
Сөзіңіздің жаны бар. Орталық Азиядағы кейбір алаңдаушылықтар туралы тағы да бір сұрағымыз бар. Қытай Орталық Азияда қауіпсіз қалалар бойынша өз жобасын Астана, Бішкек, Душанбе және т.б. қалаларда жүзеге асыруда. Қытай Орталық Азия елдеріне өзінің цифрлық диктатура сияқты саяси режим үлгісін сәтті импорттап жатыр деуге бола ма?
Эндрю Мерта: Меніңше, бұл батыстағы бақылаушылардың Қытайға қатысты үрейі деп ойлаймын. Бірақ бұл үрей мен күдіктің ақталмайды деп ойламаймын. Бірақ Қытайдың ішкі саясаты туралы бүгінгі баяндамама сүйене отырып, мені қазір өте қызықтыратын нәрселердің бірі – Қытайдың муниципалитеттерді қалалық аудандарға дейінгі деңгейде осы желіні басқару процесі арқылы қалай басқаратыны. Оларда осы жоғары технологиялық жабдық, күрделі жасанды зият, алгоритмдер, сол жоғары технологиялық камералар, интеграциялық жүйелер және т.б. бар. Бірақ түптің түбінде, 1000 не 2000 адам тұратын бір ауданды басқару үшін оларда барлығын басқаратын бір адам, сонымен қатар үш не төрт ерікті бар деп ойлаймын.
Сондықтан, осы жылтыр тамаша технологиялық заттарға ие бола тұра, олардың тиісті деңгейде жұмыс істеуі үшін адам ресурстары не адами капитал жоқ болуы мені таңғалдырмас еді. Ал бұл біз Қытайда қайта-қайта көретін оқиға. Сонымен, менің ойымша, бұл технологиялар түрлері шынымен де адам факторларына, олардың осы адам факторын ескере отырып жобалану дәрежесіне байланысты деп есептеймін.
Менің ойымша, бұл алаңдауға спбеп, бірақ сонымен қатар Нью-Йорк, Лондон және әлемнің Қытай емес немесе Қытайдан бұл технологияны сатып алмайтын басқа бөліктерінде көрген бақылау инфрақұрылымына қарасаңыз, сайып келгенде, бұл технологиялардың қалай қолданылатынына байланысты. Қытай технологиясын халықты қалай басқаратыны туралы ультра авторитарлық көзқарастары жоқ елге пайда әкелетіндей пайдалануға бола ма, жоқ па деген үлкен сұрақ бар. Мен бұл сұрақ жауабын білмеймін, меніңше, бұл оның бір қарағанда қауіп бола ма дегенді түсіндіруде үлкен маңызға ие болар еді.