Доктор Женифер Тернер CABAR.asia-ға берген эксклюзив сұхбатында Қытайдағы Choke Point (ағыл: «Кедергі тас») бастамасы, Қытайдың су-энергетика мәселесін қалай шешіп жатқаны және оның Орталық Азия үшін салдары туралы айтады.
Доктор Женифер Тернер 23 жыл бойы Қытай Уилсон орталығы экологиялық форумының директоры қызметін атқарды. Ол АҚШ-Қытай экологиялық ынтымақтастығы және Қытайдағы климат пен басқару мәселелері бойынша жиі аталатын сарапшы. Global Choke Point орталығының мультимедиялық репортаж бастамасының директоры ретінде, Тернер өз жұмысында далалық зерттеулерді визуал әңгімелермен біріктіреді.
Қытай экономикасын қолдау үшін су мен электр қуатының құрылымдық тапшылығын бастан кешіп жатыр. Жиі айтылатындай, Қытайда әлем халқының 20% тұрады, бірақ ол әлемдегі тұщы судың тек 7% ғана ие. 2010 және 2020 жылдар аралығында сіз Уилсон орталығының «Global Choke Point» бастамасын басқардыңыз. Қытайлық «кедергі тас» – Қытайдағы су тапшылығы мен энергияға сұраныс арасындағы бәсекелестік туралы негізгі фактілер мен нарратив қандай екенін айтып бере аласыз ба?
Әңгіменің негізгі бөлігі, әрине, Қытайдағы патша – көмір турасында, бірақ бұл патша қатты шөлдейді. Көмірдің көп бөлігі солтүстік Қытайда шоғырланған, мұнда жауын-шашынның 20% ғана жауады. Оның үстіне көмір астық саласымен бәсекелес. Соның салдарынан су аз, көмір мен азық-түлік (дәнді дақылдар) көп. Мұның шешімін табу керек болатын, бірақ Қытайда үлкен техникалық шешімдерді жақсы көреді.
Суды оңтүстіктен солтүстікке көшіру жобасы пайдаланылған су көлемін азайтатын сұранысты басқаруға қарағанда ұсыныс жағын шешу болып табылады. Қытай энергияны тиімді пайдалануда үлкен жетістіктерге жетті. Суды тиімді пайдалану жағынан жағдай күрделірек. Тиімді болу үшін тұтынушылар мен компаниялар дұрыс негіз жасауы керек.
1980, 1990, 2000 жылдары Қытай экономикалық реформаларды жүзеге асырып жатқан кезде қарқынды даму басты басымдық болды. Қалай болғанда да энергетика мен қалаларды дамытып, содан кейін ғана тәртіпке келтіру. Мәселе мынада, Қытай қалалары 1980 жылдардан бастап жаппай кеңейе бастады. Қытайлықтар даму күте бастады. Үкімет экономиканы өркендетуге басымдық берді. Сіз 2012-2013 жылдардағы Бейжіңдегі үлкен жерге дейін түскен түтін туралы естідіңіз бе? Адамдар ауыра бастады. Ауаның сапасы өте нашар болғандықтан, тұрғындар наразы болды. Қытайдың ауа сапасының стандарттары тым төмен болды. Ашу көп болды, халық наразылық білдірді.
2014 жылы үкімет ластануға қарсы соғыс жариялау қажет деп шешті. Оның бір бөлігі таза, жаңартылатын энергия көздерін дамыту, көмірді шығыс жағалаудан көшіру болды, бұл мәселені толығымен шешпейді. Олар көмірді ішкі жерлерде (Шыңжаң) жағады, содан кейін электр желілері арқылы электр қуатын таратады, сондықтан жағалауға қарағанда Қытайдың ішкі бөлігінде ластану көп.
Сіз менің сұрағыма ішінара жауап бердіңіз, бірақ сонда да… Қытай су-энергетика мәселесін нақты қалай шешеді? Қандай шаралар қолданып, қандай саясат ұстанады?
Мен журналистермен жұмыс істедім, олар маған жақсы әңгімелеудің күшін үйретті. Біз Қытай туралы ғана емес, АҚШ-та, Үндістанда, сосын Қытайдың өзінде қытайлық саясаткерлер, кәсіпкерлерге мәселе шетелдіктердің «сен жамансың» дегенінде емес, бұл ортақ мәселе екенін түсінуге көмектесу үшін «Choke Point» туралы әңгімеледік. Бұл мәселені Су шаруашылығы министрлігі бақылауға алды.
Менің сүйікті мысалым – менің досым Ма Цзюнь басқаратын IPE деп аталатын қытайлық үкіметтік емес ұйым. Олардың ҮЕҰ өз жұмысын шамамен 15 жыл бұрын бастаған. Олар ашық үкімет деректерін пайдалана отырып, ластанудың онлайн карталарын жасай бастады. Олар әр зауыт бөлетін ластану деңгейін көруге болатын тамаша карталар жасады. Бұл көптеген халықаралық компанияларды таң қалдырды, өйткені олар кенеттен олардың жеткізу тізбегі шынымен лас екенін көрді. Үкіметтік емес ұйымның адамдары халықаралық компанияларға барып, жеткізу тізбегіндегі су мен ауаны тазарту қажеттігін айта бастады.
«Choke Point» жұмысының арқасында бұл ұйым Қытайдағы жеті ірі көмір зауытының (көмір компаниялары) суды ластау қаупін қарастыратын зерттеу жүргізді. Олар, Greenpeace және басқа үкіметтік емес ұйымдар компаниялардың бұрыс әрекеттері туралы көбірек ашықтық көрсетуге тырысты. Қытайда үкіметтік емес ұйым ретінде үкіметке лобби немесе қысым жасау қиын, бірақ кейбір компаниялар суды тиімді пайдалануды жақсарта бастады. Қытайдың солтүстігінде су тапшы болғандықтан, кей болат және басқа да ауыр өнеркәсіптер суды тиімдірек пайдалана бастады. Ешқандай ереже болмады, бірақ Қытай ластанумен және қоршаған ортаның нашарлауымен күресуде компанияларға қойылатын талаптарды күшейте бастады.
«Бірақ бәрібір, бәрі жоғарыдан төмен басқарылған кезде бәрі мінсіз болмайды».
Мемлекет бәрін бақылай алмайды. Олар ынталандыру бойынша жұмыс істеді. «Сіз CO2 шығарындыларын азайтасыз – сіз суды СО2 саудасының ұлттық бағдарламасы сияқты қорғайсыз». Қазір бұл тек энергетика секторы. Олар көп нәрсе жасайды. Сондықтан ҮЕҰ, зерттеу секторы және мемлекеттік саясат бар. Бірақ оқырмандарға үкіметті әрекетке итермелеген үлкен қоғамдық қысымның болғаны қызық болуы мүмкін. Чай Цзиннің «Күмбез астында» атты TED-ке ұқсас сөз сөйлеуі болды. Әңгіме ластану күмбезінің астындағы Қытай туралы болды. Ол Қытайда ауаның неге сонша ластанғаны туралы ащы шындықты айтып, сөзі тарап кетті. Ол сондай-ақ ластану бізді өлтіріп, балаларымызға қауіп төндіретіні туралы жақсы мультфильм жасады. Оны қытайлық ақпарат құралдары таратты және сөзін барлық платформаларда жариялады. Бұл үкімет бекіткен хабар емес еді. Бұл 2013-2014 жылдары болды. Қытайдағы көптеген адамдар түсінді: «Біз өзімізді өлтіріп жатырмыз». Қытайдың мемлекеттік ақпарат құралдары Цзинді жариялап, аздап кежір болды, бір-екі аптадан кейін Коммунистік партия оған тыйым салынғанын хабарлады. Ол қазір АҚШ-та. Айтайын дегенім, коммунистік партия қоғамдық пікірге өте сезімтал. Бұл процеске тіпті журналистер де араласты. Қытайда «жасыл» журналистика бар екені сөзсіз.
Өзіңіз білетіндей, Қытайдың Шыңжаңынан Қазақстанға екі үлкен өзен ағады: Іле еліміздің оңтүстігіндегі ең үлкен көл – Балқашқа құяды; Ертіс Қазақстанның солтүстік өнеркәсіп орталығы арқылы ағып, одан әрі Сібірге кетеді. Қазақстан суды бөлуді Қытаймен қалай талқылай алады?
Бұл шынымен қиын сұрақ. Мен Орталық Азияға жаңадан келдім, бірақ мен суға қатты қызығатындықтан, көбірек білу үшін келдім. Мен Қазақстанда немесе Орталық Азияда «Choke Point» ашып, журналистермен репортаж жасау үшін келісімшартқа отырамын деп үміттенемін.
Қытайға қарасаңыз, олардың өздерінің трансшекаралық өзендерімен (Мекоң) мәселелері бар. Тибет су мұнарасы бар. Бұл үлкен өзендердің көпшілігі Тибеттен бастау алады. Қытай Мекоңда бөгеттер салды. Олар гидроэнергетиканы төмен көміртекті, жаңартылатын энергия ретінде қарастырады: «Бізге бұл энергия қажет».
«Бір қызығы, Қытайдың ішінде олар әлдеқайда таза және эко бола бастайды, олар өздерінің табиғи ресурстарын жақсырақ басқаруға кіріседі, бірақ олар елден тыс жерлерге шыққанда, онша емес».
Олар Оңтүстік-Шығыс Азия елдерімен Мекоңдағы бөгет мәселесі бойынша диалог жүргізуде онша жақсы емес. Мен осы туралы білгім келеді. Мен көп жылдар бұрын Қытай Орталық Азияның барлық елдерімен шекаралық келісім жасасқанын білемін. Менің ойымша, біз Бейжіңнің бәрін басқармайтынын есте ұстауымыз керек. Барлығы орталық үкіметтің бақылауында емес. Бұл жергілікті билік органдары болуы мүмкін. Батыс Қытай өте кедей және олар өздерінің экономикасын дамыту үшін бар ресурстарды пайдалануға тырысады, ал су – ресурс. Солтүстік Қытайдың климаты өте құрғақ екенін білеміз. Оларда Қазақстанға құймайтын Тарим су бассейні бар. Дүниежүзілік банк Шыңжаңда жұмыс істеді, оларда Тарим су алабын кешенді басқарудың үлгісі бар.
Қытай провинциялары суды тұрақты түрде басқара алады, бірақ, менің ойымша, жергілікті үкіметтің де суға мән бермеуге негізі болуы мүмкін. Тіпті Қытайдың өзінде, реттеу дұрысталмағанша, провинциялар олардың ластануының суға түсуі мен ағысқа кетуіне мән бермеді, өйткені бұл олардың мәселесі емес. Қытайдың экономикалық кереметі Бейжіңнің билікті жергілікті үкіметтерге үлестіргенімен байланысты болды. Дэн Сяопин «тез баю» деді және олар мұны істеді.
«Қытай қоршаған ортаның есебінен өте бай елге айналды»
Алдағы уақытта жергілікті өзін-өзі басқару органдары үшін қандай ынталандырулар жұмыс істейтінін көру қызық болады. Орталық Азияға көбірек тоқталайық. Өзіңіз білетіндей, климаттың өзгеруі Орталық Азиядағы су, энергетика және жер жүйелеріне әсер етіп отыр. Орталық Азия аймағындағы жылыну әлемдік орташа деңгейден жылдамырақ жүріп жатыр. Өзендердің жоғарғы ағысындағы мұздықтар қазірдің өзінде жылыну салдарынан мұздың жоғалуын жеделдетуде. Қытайдың тәжірибесін ескере отырып, Қытай аймақтағы осы мәселені шешуде Орталық Азияға үлгі бола ала ма?
Міне, Қытай соңғы 8 жылда таза энергияға көшті. Олардың даму үлгісі оларды бай етті, бірақ халқы ауруға душар болды, олар ластанудан тұншығып, Қытайдың тұрақты бола алмайтынын түсінді.
Қызық факт: Си Цзиньпин 2014 жылы билікке келді, сол қалың түтін жылдарының бірі, ол сол кезде ластануға қарсы соғыс жариялады. Сондықтан Си Цзиньпин таза және жасыл болу үшін көп саяси капитал салды. 2014 жылы ол АҚШ-пен климаттық келісімге қол қойды. Оның саяси ұстанымы негізінен Қытайдың таза әрі тұрақты болуын қамтамасыз етумен байланысты. Таза энергия осы жоғары технологияларда әлемдік держава болу үшін де маңызды. Барлық күн батареялары Қытайда жасалады. Қытай үшін жасылдандыру да ақылды экономикалық стратегия болып табылады және олар қазір осы таза энергия технологияларының барлығын дамытуда АҚШ және Еуропамен бәсекеге түсуде.
Қытай күн батареялары нарығын жаулап алды және олар электромобильдермен де солай істегісі келеді. Бұл экономикалық себептермен де, Си Цзиньпиннің саяси өмір сүруі үшін де жасалып жатыр. Жоғарыда айтқанымдай, бір партиялы авторитарлық мемлекет болғандықтан, қоғамдық пікір маңызды емес деген сөз емес.
Сіз жаңартылатын энергия көздері мен жасыл технологияларды атап өттіңіз. Бұл бағытта Қытаймен ынтымақтастықтың қандай жолдары Орталық Азия үшін қолайлы болуы мүмкін?
Қытай өзінің таза энергетикалық технологияларын дамытқан сайын, тіпті жүрдек пойыздар да энергияны үнемдей бастады. Бірақ олар басқа елдерге инвестиция салғанда, қабылдаушы елдің көзқарасы өте маңызды.
«Бір белдеу – бір жол» бастамасының алғашқы жылдарында кедей елдер арзан болғандықтан көмір алғысы келсе, енді Қытай бұдан былай көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларын салмайтынын мәлімдеді. Қазақстан және Орталық Азияның басқа да елдері Қытаймен шетелдік инвестиция төңірегінде жұмыс істейтіндіктен, олар өздері қалаған инвестиция түрін сұрауы керек. Қытай оларды қамтамасыз ете алады, бірақ бұл уақыт қажет етеді. Қытай Ішкі Моңғолияда көптеген жел және күн станцияларын сала бастағанда, бұл қоқыс қондырғылары болды. Олар бұл шаруашылықтарды салуға өнеркәсіпті ынталандырды, бірақ әлі электр тарату желілерін салған жоқ. Олар көптің орнын толтырды, қазір шаруа қожалықтарының көбі электр желісіне қосылды.
Климат мәселелерін зерттеп жатқан Орталық Азия елдерінің үкіметтері, ғылыми қауымдастық, азаматтық қоғамға қандай ұсыныстар берер едіңіз?
Кез келген ел су, энергетика және азық-түлік дағдарысымен ұшырасады. Сіз бұл дағдарысқа әлі жетпеген шығарсыз, бірақ ол келе жатыр. Климат өзгеруде. Менің білуімше, Орталық Азияның экономикалық дамуы, урбанизация, қалалардың кеңеюі, үкіметтің өнеркәсіпті дамыту және экономикалық даму арқылы халықтың өмір сүру деңгейін көтеруге күш салуы энергияны қажет етеді. Мен сіздер қазбалы отынның энергия көздеріне өте тәуелді және жаңартылатын энергияда, энергия тиімділігінде қатты дамымаған деген қорытындыға келместен бұрын бұл мәселені зерттеп шықтым.
Алғашқы қадамдардың бірі – саясаткерлер мен белсенділердің су мен энергия арасындағы байланысқа кеңірек көзқараспен қарауы. Мұндағы презентацияларымда мен негізінен су және энергия іздерін жақсырақ басқару туралы айттым. Бірақ егер сіз суды ысырап етсеңіз, суды үнемдеу, оны жақсырақ басқару үшін (аз шығынмен немесе шығынсыз) қарапайым әрекеттер бар. Сіз мейрамханаға барып, қолыңызды жуғанда, су өте ыстық болды ма? Егер солай болса, онда су қызып кеткен, яғни электр энергиясы ысырап болуда.
Су мен энергияның өзара әрекеттесуін түсіну аясын кеңейту – жақсы бастама. Менің жобамның бір бөлігі ретінде не болып жатқанына кең шолу жасалды. Содан бері кейбір үкіметтік емес ұйымдар, зерттеушілер мен журналистер Қытайдағы сүрінген тұстардың бүкіл бейнесін көрсету үшін репортаж жасады, содан кейін үкімет өзінің әрекетін анықтай алады.