Діни «неке» (никах) тақырыбы Қазақстанда үнемі кеңінен талқыланады. «Неке» рәсімі Қазақстан Республикасының зайырлылық заңына сәйкес некеде тұрған еркек пен әйелдің жасаған шарты халық арасында құпталады.
Бірақ көп әйел алуды «заңдастыру» үшін мұсылмандық некені пайдалану дау мен келіспеушілік тудырады. Бұл жерде қазақ қоғамы кем дегенде екі топқа бөлінген. Кейбіреулер «тоқал» институтын айыптайды [Кеңес дәуіріне дейінгі қазақ байларының жас әйелдерін осылай атаған – ред.], басқалары исламның тарихы мен діни канондарына сүйеніп, оны жақтайды.
«Неке» жасасудың ресми тәртібі
Ресми түрде Қазақстанда Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының (ҚМДБ) талабы бойынша «неке» діни рәсімін жасағысы келетін азаматтардан мемлекеттік органдарда неке тіркеу туралы куәлік талап етіледі. Бұл куәлік болмаған жағдайда имамдарға неке қию рәсімін ең болмағанда мешіт қабырғасында өткізуден бас тарту талап етілген.
Бірақ бұл талаптарды діндарлардың бәрі бірдей орындай бермейді. Мәселен, азаматтық әйелі Салтанат Нүкенованы өлтірген Қазақстанның бұрынғы Ұлттық экономика министрі Қуандық Бишімбаевқа қатысты сот процесі кезінде республикалық бас мешіттің имамы Қанат Қыдырмин екеуін екі рет зайырлы некені тіркеу туралы куәліксіз «некелерін» кескені белгілі болды. Бұл үшін елорда мешітінің имамы тәртіптік жауапкершілікке тартылды.
Некеге тұруға шешім қабылдаған ер мен әйелдің сақтауы тиіс негізгі шарттары туралы айта келе дінтанушы Әбдусамат Махат кейбіреулердің бұл рәсімге жауапсыз көзқарасы салдарынан мемлекет азаматтарды осы рәсімге жауапкершілікпен қарауды міндеттегенін баса айтты, алдымен олардың некесін АХАЖ органдарында заңдастырады, бұл шариғатқа қайшы келмейді.
Дінтанушы мұсылман неке рәсімін орындау кезінде қойылатын шарттарды тізіп берді:
- ерлі-зайыптылар «балиғатқа», яғни балиғат жасына жеткенде неке қиылады;
- үйленетін адамдардың ақыл-есі дұрыс болуы керек;
- некені жарамсыз ететін себептер болмауы керек. Мысалы, бауырлар арасында некеге тыйым салынған;
- алғы шарт – жастардың өзара келісімі;
- Мәһр де парыз – қалыңдыққа арналған, ең аз мөлшері шариғатпен бекітілген сый;
- неке жасаған кезде қамқоршы мен куәлардың қатысуы міндетті;
- жариялылық та міндетті шарт болуы керек. Яғни, некені тым болмаса күйеу жігіт пен қалыңдықтың туыстары білуі керек. Бұл ата-аналары, ағалары мен апалары және т.б.
«Неке қиюды мемлекеттік тіркеудің, яғни АХАЖ-дың болуы шариғат талабы емес. Бірақ кей азаматтардың неке рәсіміне жауапсыз көзқарасы, яғни жоғарыда аталған шариғат шарттарын сақтамау салдарынан мешіттерде ҚМДБ ережесі қолданылады, соған сәйкес неке рәсімін мешітте жасағысы келетін жас жұбайлар АХАЖ-да тіркелуі керек, бұл шариғатқа қайшы келмейді», – деді Әбдусамат Махат.
«Тоқал»
Ерболат есімді жігіт (аты-жөні этикалық тұрғыдан өзгертілді) сыныптасының қызына жасырын үйленген әкесінің оқиғасын айтып берді.
Ерболат – әкесінің бірінші әйелінің ұлы. Ата-анасы студент кезінде үйленген. Әкесінің шағын кәсібі болған, олар Астананың сол жағалауындағы үлкен, элиталық пәтерде тұратын.
«18 жасқа толған туған күніме ата-анам шағын пәтер сыйлады. Бизнесте қиындықтар басталған кезде, әкем біздің үлкен баспанаға қол тигізбеу үшін анама сыйқұжат жазды. Бірақ бұл туралы ешкім білмеді, тіпті мен де. Әкемнің 55 жылдық мерейтойына Шымкенттен сыныптастары келді, олардың бірі 35 жастағы қызымен бірге келді. Ол көмек сұрап, тұрмысқа шықпаған қызының астанада сатушы болып жұмыс істейтінін, тұратын жері жоқ екенін айтты. Маған берілген пәтер бос еді, мен шетелде оқып жүргендіктен әкем оны уақытша тұруға шақырды», — дейді жас жігіт.
Бірнеше жылдан кейін Ерболат елге оралып, үйленіп, үлкенірек пәтер алу үшін өзіне берілген шағын пәтерді сатуға бел буғанда, әкесі сол сыныптасының қызына үйленіп, екеуінің үйленгені, орталарында 7 жасар бала бары белгілі болды.
«Құжаттар бойынша әке ретінде зейнеткер әкем жазылған. Белгілі болғандай, ол онымен «некеде» тұрған. Ол ата-анасының пәтерінің табалдырығына келіп, баланы асырау үшін баспана мен ақша талап етіп, жанжал шығарған. Ал менің «зайырлы» әкем көп әйел алудың мұсылмандар үшін жат нәрсе емес екенін және бір пәтерде екі әйел тұруға болатынына бәрімізді сендіре бастады. Бірақ анам оны мен шақырылмаған қонақты баласымен бірге сыртқа қуып жіберді», – дейді жас жігіт.
Әкесі баяғыда бизнесінен айырылып, қазір жалдамалы пәтерде тұрады, оны Ерболат төлейді.
«Ол 10 жылдай жасырын кездескен тоқалының есінде жоқ, бірақ ол да ол туралы есіне алмайды» – деп түйіндеді әңгімесін Ерболат.
Никах vs көзге шөп салу?
2024 жылдың мамыр айында Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы шариғатқа қайшы деп танып, «азаматтық неке» туралы пәтуа қабылдады.
Әбдусамат Махат екінші әйелмен неке қиюды проблема деп санап, сонымен бірге зинақорлық пен азаматтық неке мәселесіне үндемеу, кем дегенде, қосұдай стандарт деп санайды.
«Екінші әйелмен неке ең болмағанда Алланың алдында еркек пен әйелдің арасындағы қарым-қатынасты заңдастырады, көңілдестер мен азаматтық некеде тұратын адамдар арасындағы қарым-қатынас туралы бұлай айтуға болмайды. Бұл жерде, әдеттегідей, бірден аргументтер пайда болады: «Біз зайырлы қоғамда өмір сүреміз, қалай өмір сүру керектігін әркім өзі шешеді». «Зайырлы қоғамның» бұған қандай қатысы бар? Зайырлы қоғамда ерлі-зайыптылар көзге шөп салуы мүмкін екен, сонда бұл қалыпты жағдай ма?! «Зайырлы қоғамда өмір сүру» деген азғын, әйеліңді немесе күйеуіңді алдау ма?! Никахқа байланысты «әркім қалай өмір сүретінін өзі шешеді» дегенді неге есімізге түсірмейміз?! – дейді ол.
Дінтанушы зайырлы «мүмкін» мен діни «мүмкін емес» арасындағы айырмашылықты абсурд деп атайды.
«Біздің қоғамда «әйелдерді өз қамқорлығына алған» ер адамдар бар. Оларға пәтер, көлік сатып алады. Егер біз үзілді-кесілді айтатын болсақ, онда бірнеше әйелмен некеге тұрумен қатар, «ашыналарға» қамқорлық жасауды да айыптау керек, өйткені бұл екі әрекетке заңмен тыйым салынбаған!» – деді Әбдусамат Махат.
Заң не дейді және оны кім бұзады?
Әділет министрлігі Қазақстанның діннен бөлінген зайырлы мемлекет екенін үнемі еске салады. Сондықтан діни дәстүр бойынша қиылған неке мойындалмайды.
Бірақ бұл тіпті экс-президенттің де ел заңдарын бұзуына кедергі бола алмайды. Нұрсұлтан Назарбаев «Менің өмірім. Тәуелділіктен бостандыққа» кітабында президенттік кезінде мұсылмандық әдет-ғұрып бойынша Әсел есімді қызға үйленгенін мойындады. Ол оған екі ұл сыйлаған.
«Жасырын» көп әйел алу туралы сарапшылардың пікірі
Бұрынғы КСРО-ның басқа мұсылман республикалары сияқты Қазақстанда да көп әйел алу институтын заңдастыру туралы әңгіме ол ыдырағаннан кейін бірден басталды.
1998 жылға дейін Қазақстанда көп әйел алу үшін қылмыстық жауапкершілік болған. Үш жылдан кейін, 2001 жылы алғаш рет көп әйел алуды заңдастыру туралы ұсынысты ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Амангелді Айталы ұсынды. Одан кейін мұндай әрекетті басқа депутаттар тағы екі рет жасады. Бірақ шенеуніктер бұл нормаларды қабылдамады.
Сұхбат алған мамандардың айтуынша, бұл тұрғыдағы мәселелер жыл сайын арта береді және оларды шешуге тырысу үшін түрлі шараларды ұсынады.
Журналист Жәния Ұранқаеваның айтуынша, бірнеше әйелмен «бір мезгілде неке қию» қарапайым азаматтар арасында ғана емес, елдің саяси элитасында да жиі кездеседі. Сондықтан заңнамада көп әйелді некеге тыйым салатын нақты норма болуы керек.
«Негізі, бұл көп әйел алуды бейресми заңдастыру болып табылады. Бұл – жаман. Біз зайырлы елміз, шариғат заңымен өмір сүрмейміз. «Неке және отбасы туралы» заңда балалар мен әйелдерді қорғау мәселесінде көптеген жаңашылдықтар қажет. Көп әйел алуға тыйым салатын ереже болуы керек. Азаматтық заңнамада тыйым салынбаған нәрсеге рұқсат етіледі. Көпшілігі мұсылмандықты желеу етеді, Мұхаммед пайғамбар төрт әйел алуға рұқсат еткен-міс. Ал еркектер үшін мұсылмандықты ұстана ма, жоқ па маңызды емес, олар бұл нормаларды өз қалауынша түсінеді. Көп әйел алу үшін нақты тыйым салынған норма мен жаза қажет», – деді ол.
«Республика» партиясынан сайланған Мәжіліс депутаты Айдарбек Қожаназаров бұл мәселені шешу үшін қоғамда кеңінен талқылау қажет екенін айтады.
Ол зайырлы және мұсылмандық заңнаманың арасындағы қайшылықты көрмейді және «ел ішіндегі заңның бұзылуы, тіпті ол шариғат болмаса да, шариғатты бұзу» деп санайды.
«Яғни, мен, мысалы, бағдаршамның қызыл түсіне өтіп кетсем, онда мен шариғат заңын бұзған боламын. Өйткені ел заңы бағдаршамның қызыл түсіне өтпеуді талап етеді. Егер мен адамды қолыммен ұрсам, онда мен шариғатты бұзамын. […] Ол кім болса да», – деп атап өтті Қожаназаров.
Көп әйел алу мәселесін шешуге қажетті шараларға тоқтала келе, ол, мысалы, көрші Өзбекстаннан үлгі алып, айыппұл салуды «жартылай заңдастырудан» басқа ештеңе емес дейді.
«Егер сіз әйелге айыппұл салсаңыз, ол былай көрінеді: біз сіздің құқығыңызды қорғаймыз, сондықтан сізге айыппұл саламыз. Еркекке айыппұл салсаң: төле де, істе дейміз. Бұл жол қауіпсіздігі ережелерін бұзғаны үшін айыппұл сияқты: мен айыппұл төлеймін және жылдамдықты асыра аламын. Егер сіз бай болсаңыз, айыппұлды төлеп, қалағаныңызды жасайсыз. Бұл мүлдем демократиялық жол емес сияқты», – деді депутат.
Қожаназаров өзін мұсылманмын деп атайды. Ал осы мәселені шешудің бірі ретінде Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы (ҚМДБ) мемлекеттік органдардың құжатынсыз діни неке қиюға тыйым салатын пәтуа жариялауы деп санайды.
Әзірге ҚМДБ-да қалыңдық пен күйеу жігіт, сондай-ақ олардың туыстары бір-біріне жақын жерде болмаса, онлайн форматта «неке» қиюға тыйым салатын пәтуа ғана бар.
«Егер мұндай пәтуа шықса, бұл жағдайда оны сақтамай қиылған некелердің барлығы жарамсыз, бұл жай ғана ойдан шығарылған нәрсе», – деп түсіндірді депутат.
Бір жағынан, «неке» қорытынды куәлігінің заңды күші жоқ. Екінші жағынан, көп жағдайда әйел екінші немесе үшінші әйел ретінде тұрмысқа шығуға саналы түрде келіседі. Ал мұны мұсылман қоғамы айыптамайды, бірақ ол басқа да көптеген сұрақтар, соның ішінде құқықтық мәселелерді де тудырады.
Қазақстандағы танымал заңгер Жанна Оразбақова екінші әйел болуға келіскен әйелдердің көптеген қиындықтарын атады.
«Неке бұзылған жағдайда әйел неке кезінде сатып алған мүлкін талап ете алмайды. Менде осындай некедегі әйел тергеу изоляторындағы күйеуіне бара алмай қалған жағдайлар болды. Құқық қорғау және сот органдары мұндай некені жарамды деп санамайды. Егер мұндай некеде бала туылып, әкесі әкелікті мойындамаса, алимент өндіру үшін әйел әкелігін сот арқылы дәлелдеу керек», – дейді адвокат.
Мемлекеттік органдар бұл мәселені шешуге асықпайды.