Қоғам жаһандық сын-қатерлер дәуірінде өмір сүріп жатқанын ескере отырып, қазіргі заман талабына сай дін көшбасшыларын даярлауды оңтайландыру маңызды дейді «Нұр-Мүбарак» Ислам мәдениеті университетінің проректоры Ершат Оңғар.
1990 жылдары тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстанға түрлі діни конфессия уағыздаушылары, соның ішінде деструктив ағымдардың ізбасарлары келе бастады. Бұл кезеңде қоғамда діни идеялар белсенді түрде таралып, мешіттер де шет қалмады.
Десек те, соңғы үш онжылдықта Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы (ҚМДБ) діни білім беру жүйесін құру және рухани көшбасшыларды даярлауда елеулі жұмыстар атқарды.
Бүгінгі таңда Қазақстанда имамдар мен исламтанушы мамандарды даярлау Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының құзырындағы екі университет пен тоғыз медресе-колледжі арқылы жүзеге асырылады.
Елдегі мешіттер саны да айтарлықтай артып, 1991 жылғы 68-ден 2024 жылы 2800-ге дейін өсті және бұл көрсеткіш одан әрі өсуде.
Ислами білім беру саласындағы жетекші оқу орындарының бірі – Аккредиттеу және рейтинг тәуелсіз агенттігінің (IAAR) ТОП-20 рейтингіне кірген университеттердің бірі – Нұр-Мүбарак Ислам мәдениеті университеті.
Осы оқу орнының проректоры, PhD докторы Ершат Оңғар CABAR.asia тілшісіне берген сұхбатында елімізде имамдар мен исламтанушы мамандардың қалай дайындалатыны туралы айтып берді.
– Ершат Ағыбайұлы, Қазақстанда рухани жетекші – имамдар қалай дайындалуда?
— Нұр-Мүбарак Ислам мәдениеті университеті 2001 жылы құрылған. Осы уақыт ішінде 2800-ге жуық жоғары білімді маман дайындадық. Олардың қатарында исламтанушылар, дінтанушылар, теологтар, шетелдік филология және аударма мамандары бар. Исламтану бағдарламасына түсу күрделі дайындықты қажет етеді, сондықтан Алматы, Бақанас, Талғар, Шымкент және Ақтөбе қалаларында талапкерлер үшін арнайы дайындық курстары бар. Бұл курстар сізге әрі қарай оқу үшін қажетті білім алуға көмектеседі. Курстар «исламтану» мамандығына түсу үшін қажетті білім береді. Сонымен қатар, Астанада Хусамуддин ас-Сығанақи атындағы Ислам институты және еліміздің әр өңірінде 9 медресе-колледж жұмыс істейді. Кәсіптік оқу орындары орта мектеп пәндері және зайырлы пәндермен қатар ислам негіздері, араб тілі, Құран, хадистану (бірқатар діни пәндер, олардың мақсаты – Мұхаммед пайғамбардың сөздері мен іс-әрекеттері және олардың таратушылардың сенімділік дәрежесін анықтау) курстары мен діни қызметтің этикалық принциптері бағдарламаларына кіреді. Медресе колледждерінің дипломдары еліміздегі басқа кәсіптік оқу орындарының дипломдарымен тең дәрежеде танылады.
Оқуын жалғастырғысы келетін колледж түлектері Нұр-Мүбарак университетіне үш жылдық қысқартылған бағдарлама бойынша оқуға түседі. Бүгінде дәл осы оқу орындары орта және одан жоғары деңгейде кәсіби исламтанушы мамандарды дайындап жатыр.
– Бұл оқу орындарындағы білім сапасы қалай бағаланады? Мемлекеттік стандарттар бар ма?
— «Нұр-Мүбарак» университеті – Қазақстандағы діни білім беру жүйесінің флагманы. Біз 2001 жылы 56 студентпен жұмыс істей бастадық, алғашқы 10 жылда оқу тек ақылы негізде жүргізілді. 2011 жылы «Исламтану» мамандығы мемлекеттік классификаторға енгізілді, бұл мемлекеттік білім гранттарын алуға мүмкіндік берді.
2012 жылдан бастап университетте магистратура мен докторантура ашылса, 2015 жылы бізде алғашқы PhD докторанттары шықты.
Барлық діни бағыттар – исламтану, дінтану, теология – Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі бекіткен мемлекеттік білім беру стандарттарына сәйкес келеді. Бұл зайырлы және діни білімнің үйлесімді үйлесуіне мүмкіндік береді. Білім сапасы аккредиттеу және ішкі аудит арқылы бақыланады. 2017 жылы студенттер мен мұғалімдер арасында сауалнама жүргізетін, ішкі аудит жүргізетін және бағдарламаларды жетілдіру бойынша ұсыныстар беретін сапа бақылау бөлімі құрылды. Сонымен қатар, бізде қызметкерлерді ынталандыру жүйесі бар. Әр семестрдің соңында «Үздік оқытушы» және «Үздік қызметкер» атақтарына байқау өткізіледі. 2018 жылдан бері университет Аккредиттеу және рейтинг тәуелсіз агенттігінің (IAАR) мәліметтері бойынша еліміздегі ТОП-20 ЖОО қатарына кіреді.
– Бұл оқу орындарында студенттер зайырлы білім ала ма? Заманауи тәсілдер, соның ішінде технологиялар қолданыла ма?
– Иә, әрине, білім беру бағдарламалары басынан Ғылым және жоғары білім министрлігінің талаптарына сай жасалған. Зайырлы және діни білімді үйлесімді ұштастыру басты назарда. Талапкерлер Қазақстан тарихы және сауат ашу пәндерінен емтихандар, сонымен қатар шығармашылық емтихан тапсырады.
Студенттер бірінші курстан бастап тарих, әлеуметтану, психология, құқық негіздері, ағылшын және араб тілдері, экология, шешендік өнер, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар және басқа да пәндерді оқиды. Инновацияға ерекше көңіл бөлінеді.
Университет үнемі «IT-StartUp» студенттік ғылыми жобалар байқауын өткізеді, оған еліміздің барлық университеттерінің студенттері қатысады.
Нұр-Мүбарак университетінде исламтану ғылымына қызығушылық танытатын кез келген адам үшін онлайн-академия да бар. Оқу кабинеттері заманауи құрал-жабдықтармен, мультимедиялық құралдармен және онлайн тестілеу жүйелерімен жабдықталған. Студенттер үшін цифрлық кітапхана бар.
– Студенттер қаншалық терең білім алады?
– Ислам ғұламасы адамның тәнін емес, жанын емдейтін дәрігер сияқты. Сондықтан ислам ғылымдарын терең меңгеру көп уақытты қажет етеді.
Нұр-Мүбарак университетінде студенттер 4 жылдық бакалавриат кезінде зайырлы пәндерді меңгерумен қатар ислам негіздері, Құран, хадистану және фиқһ (мұсылман құқығы) бойынша білім алады. Студенттер бірінші курстан араб тілін үйренсе, екінші курста Египеттің «әл-Азһар» университетінің профессорлары сабақ береді. Оқу барысында студенттер араб тілін мәтінді талдау деңгейінде меңгереді.
Міндетті пәндермен қатар, Құран жаттау және ислам ғұламаларының классикалық еңбектерін зерттеу сабақтары ұсынылады. Академиялық ұтқырлық аясында студенттер Түркия, Мысыр, Малайзия немесе Сингапурда оқи алады. Бакалавриат түлектері таңдаған тақырып бойынша мамандығы бойынша магистратура мен докторантурада оқуын жалғастыра алады. Университет шетел университеттерімен ынтымақтасады, бұл ғылыми зерттеулерді терең талдауға мүмкіндік береді.
– Бұл оқу орындарында кімдер сабақ береді? Мұғалімдер қай жерде білім алғае? Олар жұмысқа қалай қабылданады?
– Бүгінде көпшілік үшін дін қайраткерінің кәсібі мешіттердегі имамдармен ғана байланысты. Дегенмен, ислам ғылымдары VII ғасырдан бастау алады. Нұр-Мүбарак университеті өзінің салыстырмалы жасына қарамастан, 970 жылы негізі қаланған Мысырдағы әйгілі «Әл-Азһар» университетімен терең байланыста.
Университет ашылғаннан бері «әл-Азһар», «Каир» және «Айн-Шамс» университеттерінің жетекші ғалымдары дәріс берді. Олар Қазақстанның тарихи діни тәжірибесіне сәйкес келетін дәстүрлі ханафи мәзһабы (Қазақстандағы сунниттік исламның басым ағымы) мен матуридтік сенімді (матуридизмді ханафилердің көпшілігі сенімнің доктриналдық негізі ретінде қабылдаған) ескере отырып таңдалған.
Мұғалімдер құрамында Мұхитдин Исаұлы, Алау Әділбаев, Шәмшат Әділбаева, Қалмахан Ержан сынды қазақтың тұңғыш дінтану ғылым докторлары да бар. 2015 жылдан бастап командаға университеттің өз PhD докторлары қосылды.
Зайырлы пәндерді ғылыми дәрежесі жоғары және өз салаларында беделі бар отандық ғалымдар жүргізеді.
Оқытушылар құрамы 154 адамнан тұрады, оның ішінде алты профессор, 54 PhD докторы, үш ғылым докторы және 17 ғылым кандидаты бар. Университет курстарын Мысыр мен Түркиядан келген 24 оқытушы жүргізіп, студенттерге шетелге шықпай-ақ әлемнің үздік сарапшыларынан білім алуға мүмкіндік беретінімен де ерекше.
– Сіздің университеттің түлектеріне елімізде қаншалық сұраныс бар?
Нұр-Мүбарак университетінің түлектеріне сұраныс жоғары. Түлектердің 80-90%-ы оқуын аяқтағаннан кейін бірден жұмысқа орналасады.
Оларды ҚМДБ жергілікті бөлімдеріне, мемлекеттік, құқық қорғау органдарына, тіпті түзеу мекемелеріне шақырады, онда олар діни кеңестер береді.
2016 жылдан бастап университетте «Діни экстремизмге қарсы іс-қимыл орталығы» жұмыс істейді, ол имамдардың, теологтардың және дінтанушы мамандардың біліктілігін арттыру курстарын ұйымдастырады. Мәселен, 2020 жылдан бастап Мәдениет және ақпарат министрлігімен бірлесе отырып дерадикализация және радикал идеологияларды ұстанушыларды оңалту курстары жүргізілуде. Бұл курстар жалпы ұзақтығы 140 академиялық сағатты құрайтын 15 пәнді қамтиды және жоғары нәтиже көрсетеді.
– Шетелдік теологиялық оқу орындарының дипломдары қалай танылады?
Шетелдік теологиялық оқу орындарының дипломдарын тану мәселесі Қазақстан заңнамасымен, атап айтқанда «Білім туралы» заңмен және тиісті нормативтік құқықтық актілермен реттеледі. Бұл процесс диссертацияларды ратификациялау немесе дипломдарды нострификациялауды қамтиды. Шетелдік жоғары оқу орындарының түлектері құжаттарын Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігіне тапсырады, онда алған білімінің қазақстандық стандарттарға сәйкестігі бағаланады. Ең жиі танылатын дипломдар – «әл-Азхар» (Мысыр) сияқты атақты университеттердің, Түркия, Малайзия және басқа елдердің жоғары аккредитациясы халықаралық деңгейде мойындалған университеттердің теологиялық факультеттерінің дипломдары. Алайда халықаралық стандарттарға сай келмейтін және аккредитациядан өтпеген оқу орындарының дипломдары Қазақстанда танылмайды. Бұл бізге діни білім берудің жоғары стандарттарын сақтауға мүмкіндік береді.
– Қазақстан билігінің 2017-2018 жылдары Қазақстанда алған негізгі діни білімі жоқ жанның шетелде білім алуына шектеу қою туралы бастамасына қалай қарайсыз?
– Мен бұл бастаманы орынды әрі қажет деп санаймын. Қазақстанда базалық білімі жоқ шетелдік теологиялық университеттерде оқуға шектеу қоюдың бірнеше негізгі себептері бар:
- Ұлттық бірегейлікті сақтау. Жастар жат идеологиялардың ықпалынан аулақ болу үшін Қазақстанның салт-дәстүрі мен құндылықтарына негізделген діни білім алуы керек.
- Стандарттардың сақталуы. Шетелдік жоғары оқу орындарының бағдарламалары қазақстандық қоғамның талаптарына сәйкес келе бермейді. Қазақстандағы базалық білім дұрыс негіз береді.
- Радикализмнің алдын алу. Бірқатар шетелдік оқу орындарында радикал көзқарастар таралуда. Бұл тәжірибемен расталады.
Бұл тәсіл қоғамдағы діни тұрақтылықты сақтауға, ұлттық құндылықтарды нығайтуға мүмкіндік береді.
– Қазақстандағы діни жоғары оқу орындарының түлектері мешіттерге қызметке қалай тағайындалады? Имамдарды дайындаудағы негізгі мәселелер қандай?
– Діни жоғары оқу орындарының түлектерін мешіттерге қызметке тағайындауды Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы (ҚМДБ) реттейді. Басқарманың аймақтық өкілдері түлектермен алдын ала кездесіп, олардың қалаулары мен ұсынылған бос жұмыс орындарын талқылайды. Содан кейін кандидаттардың тізімдері Бас мүфтиге жіберіледі, ол тиісті бұйрық шығарады.
Бүгінде Қазақстанда 2800-ге жуық мешіт бар және олардың саны үнемі өсіп келеді. Дегенмен, «Нұр Мүбәрәк» университетінің түлектері тек мешіттерде ғана емес, дін мәселелерін зерттейтін ғылыми орталықтарда, мемлекеттік органдарда және басқа да мекемелерде сұранысқа ие.
Бірақ білікті діни кадрлардың тапшылығы өзекті мәселе болып қалуда.
Имамдарды даярлау мәселесіне келсек, «Нұр Мүбарак» университетінде бүгінде үш сатылы жүйе бойынша (бакалавр, магистратура, докторантура) 2508 студент білім алуда. Алайда, қазіргі университет ғимараты небәрі 1000 адамға есептелгендіктен, қосымша ғимарат салынып жатыр. Университет «Nur-Mubarak Qory» қоғамдық қоры арқылы қайырымдылық және демеушілердің көмегі арқылы қаржыландырылады. Түлектер саны артқан сайын материалдық-техникалық қамтамасыз ету мәселелері қатар шешілуде.
– Оқу орындарын тәмамдаған имамдардың қызметінде қандай олқылықтар мен мәселелер байқалды?
Кез келген саладағы сияқты, жас мамандар университетті бітіргеннен кейін практикалық тәжірибенің аздығын сезеді. Университетте ұстаздық мешіт болғанымен, оның мүмкіндігі шектеулі. Бірақ студенттер бірінші курста практика бастайды, содан кейін үшінші курста өндірістік тәжірибеден өтеді, ал оқуды аяқтағанға дейін диплом алды практикадан өтеді. Имамның жұмысы жамағатпен тікелей қарым-қатынасты қамтиды, сондықтан шешендік және көшбасшылық машық маңызды рөл атқарады. Бұл қасиеттер көбіне тәжірибе арқылы дамиды. Жас имамдарға шешендік, сенімді уағыз-насихат және ұйымдастырушылық қабілеттер қажет.
Тағы бір мәселе – қаржыландыру. Қазақстан заңнамасына сәйкес, ҚМДБ жеке ұйым, сондықтан имамдардың жалақысын мемлекет қаржыландырмайды. Дегенмен ҚМДБ жас мамандарды қолдау шараларын қарастырады.
– Имамдарды оқытуға қандай өзгеріс немесе жаңалық енгізер едіңіз?
– Мен 2023 жылы Нұр-Мүбарак университетінің проректоры болып тағайындалдым. Маған дейін бұл қызметті профессор Шамшәдин Керім мен PhD докторы Қайрат Құрманбаев атқарды. Бiлiктi де бiлiмдi дiни мамандарды даярлау – бiздiң ортақ мақсатымыз. Мен тағайындалған сәттен бастап студенттермен және қызметкерлермен ашық диалогтың маңызын атап өттім. Пікір білдіру және идеялар ұсыну мүмкіндігі ынтымақтастық пен өзара түсіністік атмосферасын құруға көмектеседі.
Қазіргі қоғам жаһандық сын-қатерлер дәуірінде өмір сүріп жатыр. Әлеуметтік желідегі ақпаратты жылдам тұтыну және қысқа видеолар терең білім алу мүмкіндігін төмендетеді. Сондықтан қоғаммен жұмыс жасаудың практикалық жағына тоқталып, имамдарды оқыту әдістемесін оңтайландыру маңызды деп есептеймін.
Қажетті өзгерістердің ішінде:
- Технологияны пайдалану. Білім беру мақсатында әлеуметтік желілер мен онлайн платформаларды белсенді пайдалану.
- Мәдени және дәстүрлі білімді нығайту. Ұлттық құндылықтар мен салт-дәстүрлерді үйрету қоғамда құрмет пен сенімге ие болуға көмектеседі.
- Үздіксіз кәсіби даму. Имам қоғаммен ойдағыдай араласуы үшін әрқашан бір қадам алда болуы керек.
Теориялық білімді практикалық дағдылармен ұштастырып, ұлттық құндылықтарды дәріптеп, заманауи технологияларды енгізу имамдардың тиімділігін арттырады. Бұл қоғамның рухани сұранысын барынша қанағаттандыруға және діни тұрақтылықты нығайтуға мүмкіндік береді.