Қазақстандық сарапшылар Сириядағы Башар Асад режимін құлату Орталық Азия елдеріне әзірге ешқандай әсер етпейді деп есептейді. Олар ел ішіндегі деструктив қозғалыстарды әлдеқайда қауіпті деп атайды.
Желтоқсан айының басында Сирияда 24 жыл билікте болған Башар Асад режимі кенеттен және тез құлады. Билікке Әбу Мұхаммед әл-Джулани бастаған «Хаят Тахрир аш-Шам» радикал тобы келді.
Сириядағы саяси өзгерістер мен Башар Асад режимінің құлауы Орталық Азияның барлық елдерінде алаңдаушылық туғызуда. Өйткені, соңғы 10 жылда Орталық Азияның барлық бес елінің зайырлы тұрғындары үшін Сирия «Ислам мемлекеті» радикал қозғалысымен (Қазақстанда террористік ұйым ретінде танылған) байланысты болды.
Бұл лаңкестік ұйымның ондаған мың жақтастары, соның ішінде Орталық Азия елдерінен де Сирияға «жиһад» деп, бірақ шын мәнінде жай ғана соғыс және белгілі бір топтың мүдделерін қорғау үшін ағылды. Олардың көпшілігі өлді, ал кейбіреулері ДАИШ (Қазақстанда тыйым салынған) жеңілгеннен кейін бірақ басқа террористік топтардың құрамында соғысуды жалғастырды.
Әйелдер мен балалар туған жеріне қайтарылды. Қазақстан 595 адамды елге қайтарған Орталық Азиядағы алғашқы мемлекет болды:
CABAR.asia сайтына сұхбат берген сарапшылар Сириядағы қазіргі жағдай Орталық Азия елдеріне, атап айтқанда Қазақстанға қалай әсер етуі мүмкін екенін талқылады.
Қазақстандық сарапшы теологы Расим Челидзенің айтуынша, қазіргі кезеңде Орталық Азия елдері үшін қауіп жоқ, бірақ әрқашан тәуекелдер бар.
2010 жылы басталған «араб көктемі» әлі аяқталған жоқ. Сарапшының пайымдауынша, Сирияда діни, ұлттық және аумақтық принциптер бойынша ішкі бөліну болады.
Дінтанушының айтуынша, Башар Асадтың туыстарын өлім жазасына кесу және мүлікті ұрлау жағдайында сириялық араб сценарийі іс жүзінде ливиялық немесе мысырлық сценарийден еш айырмашылығы жоқ.
«Ахмед Шарга немесе қазір оны Әбу Мухаммад әл-Джулани деп атайды, «Хаят Тахрир аш-Шамның» (ХТШ) іс жүзіндегі жетекшісі «әл-Нусра майданы» (Қазақстанда террористік деп танылған) ұйымының негізін қалаушы, ол саяси күрес жүргізген отбасынан шыққан. «Дін әрқашан олардың саяси белсенділігін бейнеледі», – деді Челидзе.
Ол 2012 жылы Мысырда билікке келген «Мұсылман бауырлар» қозғалысы (Қазақстанда тыйым салынған) мен Сирияда билікке келген «Хаят Тахрир аш-Шамға» аналогия келтіреді.
«Үкімет онда бір жыл ғана өмір сүрді және төңкеріс нәтижесінде құлады. Олардың діндарлығының негізі «Мұсылман бауырлардың» мысалында реформашыл неосалафизм болып табылады, оның белгілері Сирияның жаңа көшбасшысының сөздерінен анық байқалады», – деді Челидзе.
Айта кетейік, зерттеулерге сәйкес, «Мұсылман бауырлар» қозғалысының сириялық қанаты (Қазақстанда тыйым салынған) анағұрлым радикал және 1970 жылдардың басынан бері белсенді түрде соғысып келеді. Олардың басты мақсаты «ислам тәртібін орнату және ислам мемлекеттерін біріктіру» болды.
«Бүгінгі таңда барлық дерлік ресурстарда ХТШ Түркияның көмегімен билікке келгені туралы мәлімдеме бар. Сонымен бірге Ресейдің де, Иранның да Сирияға ықпалына қауіп төндірді. Ал қазір Түркия бұл саяси үшбұрышта бірінші орында тұр», – дейді сарапшы.
Челидзе әлемді жаңа сынақ күтіп тұр деп есептейді: дінді саясаттандыру. Сондықтан, радикал діни топтарды Сирияға көшіру сценарийі бар деген қауіп бар.
«Саяси исламды идеалдандыру діни-идеологиялық топтардың Сирияға көшуіне немесе Қазақстандағы саяси бағытталған оппозициялық ұяшықтары бар радикал топтардың бірігуіне себеп болуы мүмкін», – деп түсіндірді теолог.
Қазақстандағы экстремистік ағымдарды ұстанушыларды оңалту бағдарламаларының ұлттық сарапшысы Гүлназ Раздықова қазіргі уақытта Сирия деструктив діни ағымдардың қазақстандық сегменті үшін тартымсыз деп санайды.
Оған себеп – ол жерде этникалық қазақ жамағаттарының (жамаат, араб тілінен – қоғам, ұжым, қауым) жоқтығы. Қазірдің өзінде жұмылдыру шақырулар болды, бірақ қазақтар үшін емес, – дейді ол.
«Шақыру болды, мен оны өзім көрдім. Бірақ бұл дағыстандықтар мен кавказ халықтары үшін болды. Бірақ оның қазақстандық экстремистерге әсері болмайды. Онда шақыру орыс тілінде, Солтүстік Кавказ үшін болды. Сірә, ренжігендер мен қысымға ұшырағандар сол жерден кетеді. Бірақ 2013-2015 жылдардағыдай жаппай және жүйелі көшу болмайды», – деп болжайды Раздықова.
Оның айтуынша, қазіргі уақытта деструктив діни ағымдарды ұстанатын бұрынғы қазақстандықтардың ешқайсы Сирияда билікке келген топтардың идеологиясына қызығушылық танытпаған.
«Оларды бұл өзгерістер аса қызықтырмайды. Әрине, олар мұсылмандардың құқығы сақталатынына, бұл исламның тағы бір аумағы болатынына және т.б. қуанышты. Бірақ қазақстандық жамағат арасында қолдау білдіретін риторика жоқ. «Өйткені бұл топтардың идеологиясында тартымдылық жоқ», – деп түсіндіреді Гүлназ Раздықова.
Сарапшының пайымдауынша, егер Сирияның жаңа үкіметі сауатты стратегия әзірлей алмаса, онда Сирияның бүкіл аумағы бытыраңқы болуы мүмкін. Оған барлық көрші елдердің өз аумақтық талаптары бар.
«Бірақ ол жерде радикализм мен фанатизм шешуші рөл атқармайды, ол екінші орында болады», – дейді Гүлназ Раздықова.
Оңалту жөніндегі сарапшыны алаңдататын бірден-бір мәселе Сирияның солтүстік-шығысындағы Әл-Хол лагері, мұнда босқындардан бөлек, бұрынғы ДАИШ мүшелерінің отбасылары да қамауда.
«Менің ойымша, Сирия үкіметі оларға азаматтығына қарамастан осы аумақта еркіндік пен өмір сүру мүмкіндігін бере алады. Ал егер олар жаңа биліктің шарттарына және қақтығыссыз болашаққа келісетін болса, бұл Сирия үшін ең жақсы нәтиже», – деп есептейді Раздықова.
Халықаралық журналист Шахида Тулаганова да Әл-Хол лагеріне қатысты алаңдаушылық білдіреді. Ол соғыс жүріп жатқан Сирияда бірнеше рет болды және 2014 жылдан бері елдегі азаматтық соғыс туралы ақпарат берді. Шахида 2017 жылы HBO арнасында көрсетілген «Cries from Syria» («Сирия зары») фильмінің продюсері.
«Әл-Хол мен ДАИШ мүшелері болған Сирия аумағында қалған түрмелерге енді не болады? Оларды «Сирия демократиялық күштерінің» күрд жасақтары қадағалап отырды. Маған қызығы: бұл белгісіз адамдар отырған түрмелерді қазір кім басқарады және Әл-Холдың тағдыры не болады? Бұл мәселе қалай шешілмек? Өйткені Асад оларға мән бермеді, бұл оның бақылауындағы аумақ емес еді. Ал енді біртұтас Сирия туралы сөз болғанда, бұл мәселені шешу керек. Бірақ бұл қазақтың мәселесі емес. Қазақстан барлық азаматтарын эвакуациялады. Бұл тіпті бүкіл Орталық Азияның мәселесі емес. «Бұл еуропалықтар мен америкалықтар үшін проблема», – деді журналист.
Шахида Тулаганова Орталық Азия елдері радикалдардың Сирияға шақыруларынан қорықпауы керек, өйткені бұл елдің жаңа билігіне мүлдем қажет емес деп санайды.
Қазақстандық сарапшылардан айырмашылығы, ол «Хаят Тахрир әл-Шам» ұйымын «тек сириялық» деп санайды, өйткені ол әуел бастан-ақ қандай да бір жаһандық жиһад құруға шақырған емес, бұл олардың Сириядағы мақсаты емес деп санайды.
Оның пікірінше, Хаят Тахрир аш-Шамның жетекшісі Әбу Мұхаммед әл-Джулани Израильмен жақындасуға бет бұрады. Ол зайырлылықтың тағы бір элементі (қоғам өміріндегі діннің рөлін төмендету процесі) Сирияның жаңа жетекшісінің әйелдер құқығы, хиджаб киюдің міндетті еместігі, әртүрлі конфессиялар мен этникалық топтардың қатар өмір сүруі туралы жария мәлімдемесін атайды.
Тулаганова Сирия өте білімді ел деп есептейді.
«Осы сұрапыл соғыс кезінде де әйелдер үнемі оқып, жұмыс істеді, енді кері жол жоқ. Оның үстіне қазір Сирияның ұлттық армиясын құрайтын сириялық оппозиционерлердің көбі зайырлы. Ешқандай шариғат туралы сөз жоқ. Сирия жағдайында бұл мүмкін емес және барлық тараптар мұны жақсы түсінеді», – деп атап өтті халықаралық журналист.
Бұған жаңа билік Башар Асад армиясының барлық резервшілеріне, сарбаздарына рақымшылық жариялауы да дәлел. Олар Сириядан кеткен барлық азаматтарды елге оралуға шақырып жатыр.
«Біз Түркия мен Сирия шекарасында тұрған кезекті көріп отырмыз. Адамдар үйлеріне қайтып жатыр, бұл жаңа үкіметтің жалғыз шақыруы», – дейді ол.
Дамаскіде өмір қалпына келтірілуде, деп атап өтті Тулаганова. Тіпті Джуланидің әскери киімнен зайырлы костюмге ауысуы оның адамдарға «Сириядағы зайырлы табиғат пен барлық азшылықтарға құрмет көрсетілетінін» түсіндіріп жатқанын көрсетеді.
«Егер революциядан кейін бірден желдің қай бағытта соғатыны туралы түсінік жоқ болса, жаңа әкімшілік барлар жұмыс істей алады деп айтты. Джуланидің өзі де христиандарға Рождествоны тойлауға болатынын айтты, ал христиандық аймақтарда қазірдің өзінде шыршалар орнатылды», – деді Шахида Тулаганова.
Сондықтан билікке келген Сирия үкіметін тәліптермен салыстырудың қажеті жоқ, – деді ол.
Талибандар нағыз мизогинист, олар білімді адамдар емес. Ал Джулани өте білімді отбасынан шыққан. Анасы білімді, оның бұл ұстанымдарынан ешбір «кері кету» күтуге болмайды», – дейді Тулаганова.
Белгілі қазақстандық саясаттанушы, ҚР Парламенті Мәжілісінің (төменгі палата) депутаты Айдос Сарым Сирияның жаңа басшылығы халықтың радикал бөлігін елден қууға мүдделі болады деп есептейді. Ол Орталық Азия елдері үшін қауіпті дәл осы жерден көреді.
«Осыдан кейін олар қайда ағылады, әлемнің қай аймағында немесе қай бөлігінде орнын табады? Бұл үлкен мәселе, менің ойымша, бұл туралы біздің қауіпсіздік органдары мұқият ойлануы керек», – деп болжайды ол.
Бұған қоса, Сирияның өзінде билік үшін күресетін жаңа радикал топтардың пайда болу қаупі бар, деп есептейді ол.
«Бүгінде әлем бұл ұйымды (Хаят Тахрир аш-Шам) террористер тізімінен шығаруға бейім. «Талибанның» үлгісімен. Тиісінше, бұл нюанстарды аздап өзгертеді. Бірақ, қайталап айтамын, бүкіл ұрпақ қолына қару алып өскен кезде, көптеген жастар бір қолында діни ілім, бір қолында Калашников автоматын ұстап өскен кезде бұл адамдарға бейбіт өмірге тез бейімделу өте қиын», – деп ойлайды ол.
Мұқаба суреті: Бекир Касым/Анадолу/сурет альянсы