Орталық Азия елдерінде журналистердің журналистік материалдарды сынға алуы медиа қауымдастықтың қалыпты өміріне айналған жоқ. CABAR.asia неліктен бұлай болғанын зерттеп көрді.
Медиа барда медиасын да бар, ал медиа – кез келген контент: кино, телебағдарлама, интернет-журналистика. Фильмдер мен театр қойылымдарына шолулар да медиасынға жатады.
Тек пікірі бар блогер емес, медиа сыншысы болу үшін, біріншіден, адамның медиа саласында жұмыс тәжірибесі болуы керек. Ол сынға алған материалмен бірдей болуы міндетті емес – жалпы журналистік тәжірибесі жеткілікті. Екіншіден, бұл пікірі үшін адамға ақы төлеу керек. Ең бастысы, айтылған кез келген пікір дәлелді болуы керек.
«Медиасыншысы бірдеңенің жақсы не жаман екенін айтып қана қоймайды, ол әрқашан оның неліктен жақсы немесе жаман екенін және оның көрерменге не оқырманға қалай әсер ететінін түсіндіреді», – дейді медиа туралы «Жаңа репортер» сайты, медиасын бөлімінің бұрынғы редакторы Анна Шабалдина. – Онымен дауласуға болады, бірақ дау да негізсіз болмауы керек. Әдетте адамдар келіспеймін және медиасыншылар оларға бекер шүйлігеді дейді».
Тым таныс адамдар
Шабалдинаның пікірінше, Қазақстандағы және басқа да Орталық Азия елдеріндегі медиасыншылар үшін басты қиындықтардың бірі – медианарықтың көлемі. Ол үлкен емес және барлық журналистер бір-бірін таниды – объективтілікті сақтау өте қиын.
«Бұл Качкаева мен Петровскаяның (Анна Качкаева мен Ирина Петровская 2019-2023 жылдар аралығында MediaCAMP бағдарламасы аясында медиасын онлайн мектебінде дәріс оқыған ресейлік журналистер) бізге айтқан бірінші нәрсесі: «Медиасында достық жоқ. Егер сіз біреуді сынауға дайын болмасаңыз, бастамаңыз». Автор екеуіңіз жексенбі күні арақ ішетіндіктен ғана мақтауға болмайды деп ойлаймын. Медиасынмен айналыса бастағанда, әріптестеріңіз ренжитініне дайын болуыңыз керек», – деп түсіндіреді Шабалдина.
Ал әріптестер шынында ренжиді. Мысалы, қазақстандық «31 арнаның» «Кел, татуласайық!» телебағдарламасыда зорлаушы мен одан бала босанған жәбірленушіні татуластырмақ болды. Бұл бөлімді сынау желіде бағдарлама авторларына қарсы өшпенділік толқынын тудырды.
Осыдан кейін «31 арна» зорлық-зомбылықты айыптайтынын, татуластыруды тек «қазақ дәстүрінде татулық деп аталатын, әділдікке негізделген процесс» деп санайтынын және осы бағдарламаның арқасында зорлау фактісі бойынша жабылған қылмыстық істі қайта қозғап, жаңа әкелікті анықтау және алимент төлеу туралы қылмыстық іс қозғағанын айтып, ашық хат жазды.
Дәл осындай жағдай Тәжікстанда да болды. «Оила» сайтында зорлық-зомбылыққа ұшыраған бала туралы материал жарияланды – анасымен сұхбат, баланың түсініктемелері, шынайы есімдер. Журналистік этиканың айқын бұзылу фактілері туралы сынға жауап ретінде бас редактор өте эмоционал ашық хат жариялады, оның мәні «сіз бізге бекер күйе жағасыздар – біз адамдарға әділдікке жетуге көмектесеміз».
Жергілікті колорит
Орталық Азия медиасынының тағы бір ерекшелігі бар. Мысалы, Украинадағы соғысқа дейін Ресейдің сыны өткір және негізінен саясат пен мемлекеттік БАҚ-қа шолу болса, Орталық Азия аймағында басты назар этикалық және әлеуметтік мәселелерге аударылды.
«Бізде бұқаралық ақпарат құралдарында этикаға қатысты мәселелер көп. Журналистика стандарттарымен емес, этикамен: шеймиң, сексизм, виктимблеймиң. Әсіресе Тәжікстанда. Киім киген қыз TikTok-та билеп, содан кейін БАҚ оның толық мәліметтерін көрсетіп, оның жезөкше және стриптизші екенін жазған кейстер көп. Қазақстанда да жәбірленушілерді кінәлау көп, бірақ мұндай қорқынышты формада емес», – дейді Анна Шабалдина.
Аймақтың тағы бір ерекшелігі – Орталық Азиядағы журналистер үшін медиасынның қаншалық қызық екенін түсіну қиын. Шабалдинаның айтуынша, онлайн мектеп болған кезде жақсы қаламақы болған. Материалдар орыс, қазақ, тәжік, өзбек тілдерінде жарық көрді. Көбіне Өзбекстан қатысушылары жергілікті тілде жазған; Қазақстан мен Тәжікстанда бағдарламаның соңғы жылында ғана мұндай материалдардың санын арттыруға мүмкіндік туды.
Медиасынның форматтары айтарлықтай әртүрлі болды: жекелеген мәселелерді немесе тұтас YouTube арналарын талдау, атаулы күндерде не маңызды оқиғалар кезінде әртүрлі БАҚ жарияланымдарына шолулар және оларды баяндау ерекшеліктерін салыстыру.
Мақалаларды шығарудың тағы бір себебі ретінде мемлекеттердің жоғары лауазымды тұлғаларымен сирек сұхбаттары болды, мысалы, Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Хабар» телеарнасына немесе Deutsche Welle арнасына берген сұхбаты. Дегенмен, «Жаңа репортер» сайтынан тыс журналистік сын үлкен сұранысқа ие болмады.
«Медиасын айдарын ашып, әріптестерін сынағысы келетін редакциялар жоқ. Неге? Оларды барлығы жек көріп кетеді. Редакторлар баратын максимум – театр мен фильмдерге шолулар», – дейді Анна Шабалдина.
Сапалық өзгерістер
Медиасынның басты міндеті журналистік материалдардың сапасын арттыру болғанымен, оның медианың дамуына әсерін бағалау мүмкін емес. Өйткені бір ғана объектив критерий бар: сынға ұшыраған автор немесе басылым сынды көпшілік алдында қабылдап, өз жұмысында бір нәрсені іс жүзінде өзгертуі керек. Шабалдинаның айтуынша, бұл онлайн-мектеп кезінде бір-ақ рет болған.
Қазақстандық медиасыншы Сергей Ким «Гиперборей» арнасында Қазақстандағы атом электр станциялары туралы зерттеу фильмін көріп, оны «YouTube газеті» деп атады және командаға бейнемен жұмыс жасауда «телевизия» дағдыларын жетілдіруді ұсынды. Арнаның негізін қалаушы әрі жүргізушісі Вадим Борейко айтылған сынмен келісіп, көзқарасын өзгертті.
«Мен инсайдерлік ақпараттан көптеген редакциялардың бізді мұқият оқып, тіпті өздері үшін бірдеңе түйгенін білемін. Бірақ көбіне біздің қателіктерімізге жауап берді. Мәселен, қазақ тілінен орыс тіліне аударудың ерекшелігіне байланысты сын орынсыз болып, кешірім сұрап, бәрін түзеткен жағдай болған. Егер біздің жарияланымдарымыздан кейін бірдеңе жақсара түссе, мен мұны біздің арқамыз деп айта алмаймын – жұртшылық алдында мойындамаса, бұл тек болжам ғана», – дейді Анна Шабалдина.
Негізгі иллюстрация: vectorjuice (Freepik)
Бұл жарияланымды Еуропалық Одақ қаржыландырады. Оның мазмұнына тек IWPR жауапты және ол міндетті түрде Еуропалық Одақтың көзқарасын білдірмейді.