Деректердің ағып кетуі мен интернет-шатдаундар: қазақстандықтардың цифрлы құқықтарын не бұзады?

Бұл цифрлы ортадағы сол әмбебап құқықтар. Мысалы, солардың қатарына жеке өмірге қол сұғылмауы, сөз еркіндігі құқығы мен деректерді қорғау құқығын жатқызуға болады. Бұл тізімде интернетке еркін қол жеткізу құқығы да бар.

Әмбебап құқықтар қаншалықты маңызды болса, бұлар да солай: олар адамдарға сау әрі лайықты өмір сүруге. әлеуметтік және өзге де жақсылықтарға қол жеткізуге мүмкіндік береді.

БҰҰ-ның адам құқықтары бойынша бұрынғы Жоғарғы комиссары Мишель Бачелет өзінің адам құқықтары мен әлемдік әділет орталығындағы сөзінде цифрлық құқықтардың адамзатқа тигізген пайдасына қарамастан, олардың дамуы тәуекелге толы екенін атап өткен. Мысалы, деректерді жинау өндірістік деңгейге жетті. «Біздің өміріміздің түрлі саласы күн санап аңду, деректер жинау мен цифрлы құралдар арқылы оларды дұрыс емес қолдану нысаны болып бара жатыр», – деп Мишель Бачелет цифрлы құқық маңызын атап өткен. Бұл тек бір бөлігі.

Мишель Бачелет айтуынша, «интернеттегі үркіту, қорқыту мен алалау шабуылдар, шеттетулер, зомбылық пен адам өлтіруге, тіпті шынайы өмірдегі геноцид пен этникалық тазартуларға алып келуде. Шаралардың болмауы азаматтық кеңістіктің тарылып, қатысуының азаюына, дискриминация күшеюі мен адам өліміне жеткізетін тәуелкелдер сақталуына әкеп соғады». Бұның бәрінің алдын алу үшін цифрлы құқықтардың мүлтіксіз сақталуы керек.

Виртуал әлемдегі де, шын өмірдегі құқықтар да бір. Сол үшін Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясындағы барлық құқықтар цифрлы кеңістікке де таралады.

Әр елдің билігі мемлекеттік деңгейде азаматтарының цифрлы құқықтарын қорғау үшін түрлі заң қабылдайды. Мысалы, Еуропа комиссиясы былтыр цифрлы құқықтар мен қағидалар жайлы декларацияға қол қойды. Ал Финляндияда әр азаматқа жылдамдығы секундына кемі 1 мегабит жылдамдығы бар байланыс арнасына қосылу кепілдемесі Конституция көрсетілген.  каждому гражданину Конституцией гарантируется право подключения к каналу связи со скоростью не менее 1 мегабита в секунду.

Цифрлы құқық сарапшысы әрі Digital Paradigm ҚҚ директоры Елжан Қабышев айтуынша, Қазақстанда онлайн-кеңістіктіге әмбебап құқықтарға кепіл бар. Мысалы, Конституцияда адамның ақпарат алуға әрі таратуға құқығы бар делінген. Бұл онлайн өмірге де, офлайн өмірге де қатысты.

Бірақ кем тұстары да бар: Қазақстанда интернетке қолжетімділік Финляндиядағыдай заң деңгейінде бекітілмеген. Қазір Қазақстанда Цифрлы кодекс жасалып жатқанын ескерген жөн. Ол кодекс который будет регулировать использование digital-технологиялар қолдануын, цифрлық платформалар мен экожүйелер қызметін, Big Data мен ел азаматтарының цифрлы құқықтарын бекітеді.

Адам құқықтарын тек мемлекет жоюы мүмкін. Бұл сөз еркіндігі құқығы, ақпаратты іздеу, алу мен тарату болуы мүмкін. Мысалы, бұл құқықтарды бұзуға интернетті өшіру немесе сайттарды бұғаттауды жатқызуға болады. Егер біз біреудің алаяқ, ал біреудің сол алаяқ құрбаны болған жағдайды қарастырсақ, онда оларды бөлек қылмыстық не әкімшілік құқық бұзушылықы деп қарастыра аламыз.

Әрдайым емес. Елжан Қабышев айтуынша, қандай да бір сайтқа қолжетімділіктің шектелу себептері мен негіздерін ескеру керек.

Ең бастысы, заңнаманы бұзған жайт тіркелгенде ғана қолжетімділік шектелуі мүмкін.  Мысалы, түрлі террористік ұйымдарға тиесілі немесе есірткі тарататын сайттарды бұғаттау сияқты қисынды шектеулер болады. Мұндай жағдайда сайттардың бұғатталуы адам құқықтарының бұзылуы болып есептелмейді.

БҰҰ деректерінше, интернетті өшіру адам құқықтарын бұзады, оған қоса халықаралық құқыққа қарсы келеді. Оған қоса, Қазақстанда ешбір құжатта электоралды процесс кезінде немесе бейбіт жиын кезінде мобильді желі мен интернетті өшіру қажет делінбеген.

Елжан Қабышев айтуынша, мұндай әрекеттерді заңды деу қиын, себебі олардың мақсаттары түсініксіз. Бірақ интернетті өшіру адам құқықтарын шектегендігін дәлелдеу қиын: «Себебі билік өкілдері жергілікті интернет-шатдаун кімнің кесірінен орнағанын айтудан бас тартуда. Желі операторлары да сондай».

Елжан Қабышев егер мемлекет БҰҰ-ның интнернетті өшіру баяндамасында көрсетілген ұсыныстарға сай әрекет еткенде кінәлілерді табу қиын болмайтындығын атап өтті.

Бұл сұрақ цифрлы құқықтар емес, қызмет сапасына қатысты. Себебі интернетке қолжетімділік Қазақстанда заң деңгейінде бекітілген.

«Интернет жылдамдығының төмен болғаны үшін интернет операторын сапасыз қызмет көрсеткені үшін жауапкершілікке тартуға болады, – деп түсіндірді Елжан Қабышев. – Бұл ауылда қызмет көрсететін байланыс операторы болып, келісімшартта оператор сапалы қызмет көрсптуге міндетті екені көрсетілсе, іске асады».

Елжан Қабышев ойынша, интернетке қолжетімділік белгілі бір кепілденген жылдамдығы көрсетіліп, заңнама негізінде бекітілуі тиіс. Мысалы, секундына 1 мегабит. «Себебі бұл біздің болашағымыз. Ауқымды цифрландыру жүріп жатыр, интенетсіз адамға қажетті қызметтерді толыққанды алу мүмкін емес».

«Сөзсіз, – дейді Елжан Қабышев. – «Дербес деректер мен оларды қорғау туралы» заңға сай бұл ұйымдарға сол дербес деректердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету міндеті артылады. Заңды сақтамаған жағдайда ұйымдар жауапкершілікке тартылуы мүмкін».

Біріншіден, деректердің ағуына жол берген ұйымға хат жазып, олардан жайттың орнап-орнамағанын растауын сұрай аласыз.

Екіншіден, Ақпараттық қауіпсіздік комитетіне арыздана аласыз. Бұл дербес деректерді қорғауға құзіретті орган. Ол жақта арызыңызды қабылдап, ұйымды тексеру жұмысын бастауға міндетті. Егер деректердің ағу жайты мен деректерді қорғау амалдары қарастырылмағанын анықталса, ұйымды жауапкершілікке тартуы мүмкін.

Үшіншіден, егер деректердің ағып кетуі адамға моральдық зиян тигізсе (мысалы, алаяқтар қоңырау шала бастады), онда арызда зардап өтелуін талап етуге болады.