Ахиран Маркази тадқиқоти стратегии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон бо нашри як матлаб шаҳру ноҳияҳои, ба истилоҳ, “ифротихез” — и кишварро шарҳ додааст. Дар ин “феҳрист” чанд шаҳру ноҳияи вилояти Хатлон, ноҳияи Ванҷи Бадахшон, шаҳрҳои Хуҷанд, Исфара, Конибодом, Истаравшан, Панҷакент, ноҳияҳои Спитамен, Ҷаббор Расулов, Ашт, Бобоҷон Ғафуров ва Мастчоҳи вилояти Суғд низ шомил ҳастанд. Чаро чунин шаҳрҳо, ки бархе ҳатто саноатӣ ҳастанд, ҳоло осебпазир шуданд?
— Агар мо теъдоди шаҳрвандони Тоҷикистонро, ки дар муҳорибаҳои бурунмарзӣ иштирок доранд ба назар гирем, маҳз аз ҳамин ноҳияҳои номбаршуда, яъне он шаҳру ноҳияҳое, ки Маркази тадқиқоти стратегии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон номбар кардааст, ба ҳисоб мераванд. Аз ин шаҳру ноҳияҳо бештар иштирок карданд. Нафароне, ки дар солҳои 2013-2014 ба Сурияву Ироқ рафтаанд. Яъне ҷалб шудани шаҳрвандони Тоҷикистон дар муҳорибаҳои бурунмарзӣ ҳоло кам шудааст.
Вале бояд гуфт, ки ба ғайр аз иштирок дар муҳорибаҳои бурунмарзӣ, баъзе ноҳияҳо табиатан рӯҳонипараст ҳастанд. Дар баъзе ноҳияҳо мавқеи дин ниҳоят дараҷа мустаҳкам аст. Мутаасифона дин аз нуқтаи назари расму оини исломи анъанавӣ нест ва ин аз рӯи таъсири он ҷараёнҳои бегонае, ки дар чунин шаҳру навоҳӣ ҷой дорад. Мо хеле хуб медонем, ки сатҳи диндорӣ ҳамеша дар шаҳрҳои Исфара, Истаравшан, ноҳияи Б. Ғафуров, ниҳоят дараҷа мустаҳкам буд ва ходимони бисёри динӣ ҳам доштанд. Аммо дар натиҷаи пош хурдани иттиҳоди Шӯравӣ ҷараёнҳои бегонаи динӣ таъсири худро аз ҷумла ба Тоҷикистон расониданд. Аз ҷумла бисёриҳо дар ин шаҳру ноҳияҳо зери таъсири ғояҳои бегона қарор гирифтанд. — Хабарҳо аз суқути ДОИШ зиёд ба нашр мерасанд. Бахусус, маълумот аз кушта шудани теъдоди бузурги аъзои ин созмон ҳоло дар дастраси расонаҳо қарор дорад. Ҳамчунин мақомоти Русия аз он бонги хатар мезананд, ки ДОИШ аз Сурия ба Афғонистон фирор мекунад. Оё саркубшудани ДИИШ дар Сурияву Ироқ ба Тоҷикистон ва ё кишварҳои Осиёи Марказӣ хавф надорад? — Хуб аст, ки онҳо саркӯб мешаванд. Хуб аст, ки шумораашон кам мешавад. Лекин онҳое, ки ҷон ба саломат бурдаанд, албатта кӯшиши ба дигар минтақа равон шуданро фикр мекунанд. Имрӯз як минтақаи ниҳоятдараҷа вазъаш ноустувор ин Афғонистони аст. Ин кишвар бо мо ҳаммарз мебошад. Агар дар назди марзи Тоҷикистон онҳо ҷамъ шаванд, албатта ин хавф ва хатаре барои Тоҷикистон дорад. Аз ҷониби дигар мо гумон дорем, ки сохторҳои ҳифзи ҳуқуқ на ҳамаи иштирокунандаҳои муҳорибаҳои Сурияву Ироқ аз Тоҷикистон ро медонанд. Онҳое шояд бошанд, ки номаълум рафтаанд ва ҳатто иштироки онҳо дар онҷо маълум нест. Агар онҳо гурехта ба Русия, ба дигар кишварҳои Осиёи Марказӣ ва ё ба худи Тоҷикистон баргарданд, аз ғояҳои худ бармегашта бошанд? Даст мекашида бошанд? Агар даст накашанду онҳо ифротгар бошанд, албатта онҳо хавф ба мо доранд. Дар дохили кишвар ҳам як рӯз ҷиноятҳо содир карданашон аз эҳтимол дур нест. Барои ҳамин ҳам онҳоро ҳеҷ вақт сарфи назар кардан лозим нест. — Мегӯянд, “шиддат” — и ифротгароӣ дар Тоҷикистон бамаротиб поён омадааст. Оё чунин аст? — Воқеаҳое, ки аз хусусаш сохторҳои ҳифзи ҳуқуқ хабар медиҳанд, бештар дар қаъри ҷамъият рух медиҳанд. Ғайр аз тартиби дигаршавии намозхониву ришмониву ҳиҷобпӯшӣ дигар чиз пеши назари мо наметобад ва дигар амалҳо одатан пинҳонӣ ҳастанд. Ҳар як муборизае, ки ғайриқонунӣ аст, одатан пинҳонӣ мегузарад. Шояд сохторҳои ҳифзи ҳуқуқ, сохторҳои қудратӣ далелҳои комил дошта бошанд. Вақте, ки унҳо мегуянд вазъи ҷомеа дигар шудааст, яъне сатҳи ифротгароӣ паст шудааст ва коҳиш меёбад, шояд бовар кард. Аз рӯи маълумотҳое, ки барои мову шумо ҳам дар бисёр конфронсҳои матбуотӣ пешниҳод шудаанд, аз ҳамон нуқтаи назар баҳо гузорем ҳамин тавр ҳам ҳаст. Чун, ки дар бисёр шаҳру навоҳӣ парвандаҳои ҷиноӣ нисбати ифротгароӣ кам шудааст. Дар судҳо дар сатҳи прокуратура. Амали пулис, ки албатта боздошт кардани гумонбаронро ҳамеша мадди назар нигоҳ медорад ва ҳамеша дар иртибот аст, дар ҳақиқат коҳиш ёфтааст. Аммо вақтҳои охир маро як чиз ба таассуф меорад ин аст, ки дар сатҳи баланд дар ҷумҳурӣ муносибатро ба ифротгароӣ тағйир намедиҳанд. Ҳол он, ки дар ин ҷода бояд муносибат дигар шавад. Дар баробари амали ҷазодиҳӣ, кӯшиш кардан даркор аст, ки корҳои фаҳмондадиҳӣ бештар шаванд. Вале дар зинаҳои поёнӣ ин амали ҷазодиҳӣ ба ҳар ҳол имрӯз ба мушоҳида мерасад, ки ин ба фикрам чандон дуруст нест.
— Ҳоло мавориди зиёди ҳодисаҳои боздошт ва ба маҳкама кашидани пайравони “салафия” ба назар мерасад. Раиси Суди вилояти Суғд ҳам дар нишасти матбуотӣ гуфт, парвандаҳое, ки тибқи моддаи 307, иловаи 3, 4 (Ташкили фаъолияти ташкилоти экстремистӣ (ифротгароӣ)) ва (Ташкили таълим ё гурӯҳи таълимии хусусмяти динии экстремистидошта) — и Кодекси ҷиноии Тоҷикистон бандубаст шуда, вориди судҳо шудаанд, зиёд шудаанд. Чаро пайравони “салафия” бо он, ки Суди Олии Тоҷикистон фаъолияти ин ҷараёнро манъ кардааст, фаъоланд?
— “Салафия” яке аз равияҳои мамнӯъест, ки имрӯз бештар дар хусусаш сухан меравад. Ман ҳангоми як вохурӣ бо кормандони сохторҳои ҳифзи ҳуқуқи Тоҷикистон як ақидае шунидам. Мегуяд, ки ман худам намозхон ҳастам ва ба масҷид бисёр меравам. Лекин ҳоло ҳам дар масҷид номозхонони пайравони “салафия” намоишкорона аз тарзи намозхонии худашон даст накашидаанд. Онҳо озодона ва кушоду равшан бо ҳаракатҳои худ намоз мехонанд ва инро ҳам пинҳон карданӣ нестанд. Агар мо имрӯз салафиёнро ба ҳамон ҳаракатҳои номозхониашон баҳо диҳем ба фикрам нисф зиёди намозхонҳоро ҳабс кардан даркор. Пас роҳи баргардонидан аз ҳамон ғояҳо лозим меояд, ки он чи тавр аст? Албатта ин корҳои фаҳмондадиҳӣ мебошад. Ба онҳо бояд фаҳмонида дод, ки салафия ин як ҷунбише аст, ки дар Тоҷикистон манъ шудааст. Шумо ғайриқонунӣ амал кардаистодаед. Накунед, ин корро. Яъне аз ҳамон роҳашон ба роҳи фаҳмондадиҳӣ баргардонидан лозим аст. Дуввум ин, ки ифротгароён бояд ҷазои худашонро гиранд. Онҳое, ки дар ҳақиқат дидаву дониста қонунро вайрон мекунанд, онҳо бояд ба ҷазо кашида шаванд. Вале як камбудии сохторҳои ҳифзи ҳуқуқи мо ҳамин аст, ки саривақт мардумро огоҳ намекунанд. Ба мардум эълон намедоранд. Намефаҳмонанд, ки паҳлӯи вай ифротгаре ҳаст, ҳамсояи вай ифротгар аст, мардум барои он, ки ҳушёриро аз даст надиҳанд, онҳо бояд ҳамеша огоҳ бошанд. Яъне мақомот ва сохторҳои ҳифзи ҳуқуқи Тоҷикистон ба худашон матбуотро ҳамчун ёрдамчӣ то ҳол интихоб накардаанд. Аз конфронси матбуот то конфронси матбуот бояд интизор шуд, ки мо бояд аз он маводи нав пайдо кунем. Ба саволҳои мо махсусан дар мавзӯъи ифротгароӣ ҷавоб доданашон ниҳоят дараҷа душвор аст. Ман имрӯз танҳо аз прокуратураи вилояти Суғд изҳори қаноатмандӣ мекунам. Онҳо дар ин самт бештар ҳамкорӣ мекунанд. Дигар сохторҳо қариб, ки аз конфронс то конфронс ҳамкорӣ надоранд. Барои ҳамин ман мегуям, ки қувваи ВАО бояд дар ин кор истифода шавад.
— Ҳарчанд мақомот боздошт ва ба маҳкама кашидани пайравони гурӯҳҳои мамнуъ, аз ҷумла “салафия” — ро ҷилавгирии хавфи эҳтимолӣ медонанд, баъзе коршиносон таъкид меварзанд, ки ба маҳкама кашидани онҳое, ки бехабар ва ё ноогоҳона ба гурӯҳҳҳои мамнӯъ шомил шудаанд, чандон дурусту самараовар нест. Дар ин бора Шумо чӣ назар доред?
— Вақте дар ин хусус андеша ронданӣ мешавед, ҳамеша саволе ба миён меояд, ки то чӣ андоза онҳое, ки ҷонибдори ин ё он ҷараён ҳастанд, ба ҷомеа хавф доранд. Дар таълимоташон гуфта мешавад, ки гуё онҳо ба ягон муборизаи сиёсӣ ҳамроҳ нестанд ва ҳамроҳ ҳам шуданӣ нестанд. Онҳо аз ҷангу зулм ҳазар мекунанд. Вале “салафия” ин як ҷунбише ҳаст, ки дар давлатҳое ба мисли Арабистони Саудӣ, Урдун ва Қатар, ки сохти давлатдорӣ ҳам баъзан аз ҳамин равия асос меёбад.
Ин ҷо суоле ба миён меояд, ки онҳо оё ҷонибдори дар Тоҷикистон барпо кардани сохтори бегона нестанд? Агар мо чуқуртар андеша кунем, имрӯз онҳо мегуянд, ки беозор ҳастанд, агар пагоҳ як вазъи сиёсӣ тағйир ёбад, чи тавр мешуда бошад? Чизи дигар амалҳои ҷазодиҳӣ аст. Ҷазодиҳӣ тавре таъин карда шавад, ки мардуми гумроҳшуда, бояд ислоҳ шаванд. Агар ҳарчи қадар мо нисбати онҳо ҳукмҳои ғайриодилона андешем, ҳамонқадар ба фикрам шумораи шахсоне, ки аз кирдору рафтори кормандони ҳифзи ҳуқуқ норозӣ мешаванд, зиёд мегардад.
Яъне вусъат ёфтани ифротгароӣ аз эҳтимол дур нест. Барои ҳамин ҳукм ҳамеша бояд одилона бошад.
— Дар намозҳои ҷумъа имомхатибон ҳамеша аз насби дурбинҳои назоратӣ дар масҷидҳо таъкид меварзанд, то намозгузорон ҳаракатҳои худро дар вақти адои намоз тибқи мазҳаби Имом Аъзам Абӯҳанифа ба ҷо оранд. Аммо боз ҳам хабари боздошти намозгузорон ба гумони “салафигароӣ” ҳаст. Чаро эълону ҳушдорҳои имомхатибон дар масҷидҳо ба қавле кор намедиҳанду камасаранд?
— Албатта, ин проблема аст. Проблемаи хеле муҳим. Корҳои фаҳмондадиҳӣ бо иштироки шахсоне бояд баргузор шавад, ки онҳо ба қавле як сару гардан аз ҳамон ифротгаре, ки ба доми худаш кашиданӣ аст, баланд бошанд. Ҳам аз нуқтаи назари дониши дунявӣ ва ҳам динӣ. Онҳо бояд тавонанд, ки аз нуқтаи назари талаботи дин ҳамон мардумро эътимод бахшанд. Эътимод бахшанд, ки онҳо ҳақ ҳастанд ва ҳақ мегуянд. Яъне суханҳои нафаре, ки аз ҳамон роҳ баргардонидан мехоҳад вай бояд эътимодбахш бошад. Шахсоне бояд ба арсаи дин ба минбар бароянд, ки аз таҳти дил бо мардум гуфтугу кунанд. Ба саволҳои онҳо ҷавоб дода тавонанд. Танҳо дар ҳамин сурат мо метавонем мардумро аз роҳҳои бад ва мамнӯъ боз гардонем.
Ба қарибӣ ман бо як ҳуҷҷате шинос шудам, ки он бо имзои Роҳбари дастгоҳи иҷроияи раиси ҷумҳур содир шудааст. Тибқи он фармон бояд шахсони аввали мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва қудратӣ дар маҳалҳо бевосита бо мардум вохуранд ва мулоқот доир кунанд. Тамоми маълумоте, ки дар даст доранд ошкорона ба мардум пешниҳод кунанд. Ин кор дар ҷумҳурӣ оғоз ёфтааст. Вале нафаре саводи хуб дорад, он вохуриро чи тавре, ки талаб мешавад, мегузаронад. Аммо иддае дигар мисли расмиятчигӣ боз ҳамон мардумро ҷамъ мекунанд ва вохуриро барои аз сараш соқит кардан доир мекунад. Яъне тарзи кор чандон тағйир наёфтааст ва на дар ҳама ҷой усули корро тағйир дода метавонанд.
— Шумо масъалаҳои терроризмро пайгирӣ мекунед ва дар ин мавзӯъ мақолаву гузоришҳои таҳлилӣ ба нашр мерасонед. Матлабҳои Шумо дар зимн қиссаҳое доранд, ки касро таҳти таъсир мегузорад. Қаҳрамонони онҳо бештар падару модаронеанд, ки дар ҳасрати дидори фарзанди бехабар ба сафи ДИИШ пайваста ва ё ҳам онҳоеанд, ки азобу уқубатҳои зиёдро дар Сурияву Ироқ аз сар гузаронидаанд. Як ду қиссаеро метавонед ҳоло мисол оваред, ки шунидани он ҳарчанд риққатбор, вале бисёриҳоро ҳушёр кунад?
— Соли 2014 буд. Бори аввал мо дар матбуот аз як деҳаи Тоҷикстон ба Сурия рафтани гурӯҳи сокинони ҳамон деҳаро мунташир кардем. Ин деҳаи Чорқишлоқи ноҳияи Исфара аст. Аз ин ҷо беш аз 17 нафар якбора ба Сурия рафта буданд. Ман бо модаре вохурда будам, ки бо чашмони гиряолуд моро истиқбол кард ва вақте ҳамсуҳбат шудем, ҳамеша ба мо муроҷиат мекард, ки фарзандамро баргардонед. Фарзандам, барои чи онҷой рафтааст?
Яъне падару модарон аксар вақт огоҳ нестанд, ки фарзандашон дар куҷо кор мекунад, зери таъсири кӣ аст. Бо кӣ менишинад, бо кӣ мехезад. Оё соҳиби кор аст ё не.
Ҳамон Масрури ҷавон, ки аз деҳаи Чорқишлоқ, фарзанди ҳамон модаре, ки моро бо чашмони гиряолуд ва ашкони шашқатор пешвоз гирифт, ман намедонам, ки ҳоло зинда бошад, ё на. Вақте, ки дар Сурия чунин ҷанги шадид меравад, ман гумон дорам, ки эҳтимолияти зинда мондани бисёриҳо нест ва кам аст.
Ба қарибӣ шоҳиди боз як воқеаи дигар шудам. Яъне дар прокуратураи вилояти Суғд ба ман тақдири як зани тоҷикро нақл карданд. Гуфтанд, ки зани тоҷик бо номи Шаҳло ду кӯдаки худашро гирифта, шавҳарашро огоҳ накарда аз шаҳри Екатеринбурги Русия сӯи Туркия рафтааст. Сарҳади Туркияву Сурияро убур карда, ба назди бародараш рафтанӣ шудааст. Сабаб бародараш даъват кардааст, ки биёяд. Хешу ақрабояш мегуянд, ки бародараш одами солим буд. Дар Екатеринбург таҳсил кардааст. Донишкадаро хатм намудааст. Баъд ба аспирантура ҳам дохил шудааст. Олим шуданаш мумкин буд, мегуянд. Вале аз чи сабаб бошад, ман дар Сурия бизнес пайдо кардам гуфта, ба Сурия рафтаасту дар он ҷо гуё як нуқтаи таъмири мошинҳоро боз кардааст, вале бо чи сабаб бошад, ки хоҳарашро бо ду фарзандаш даъват кардааст, ин чиз то ҳол ноаён аст. Агар вай ифротгар намешуд, магар оилаи хоҳарашро вайрон карда ӯро ба он ҷо даъват мекард? Тақдири Шаҳло ниҳоят дараҷа талх будааст. Вай то бародараш рафта нарасидааст. Дар Сурия сарсону саргардон шудааст. Зери ҷангу бӯи хун мондааст. Дар маҳалҳое, ки ҷанги шадид рафтаистодааст, шояд дар ин ҷойҳо гуруснаву таншна монда бошад. Лекин роҳеро пайдо кардааст, ки баргардад. Ҳини бозгашт аз Сурия вайро дар шаҳри Бокӯ и Озорбойҷон боздошт карда ба Тоҷикистон ва зодгоҳаш шаҳри Истаравшан интиқол додаанд. Имрӯз ин зан дар додгоҳ барои кирдорҳояш ҷавоб мегуяд. Агар ӯро гунаҳгор донанд тибқи қонун на кам аз 12 сол эҳтимол ҳукм гирад. Ин тақдир тақдири шикаста аст. Яъне оила вайрон, ду фарзанд як муддат бепарастор монд. Ин гуна тақдирҳои шикаста хеле бисёранд.
— Ин роҳе, ки иддае аз сокинони кишвари моро ба бадбахтиҳо бурд, муҳоҷирати корӣ аст. Бо поён ёфтани ҷанг дар Сурияву Ироқ муҳоҷирон метавонанд эмин бошанд ва ё онҳо ҳамеша осебпазир хоҳанд монд?
— Шумори пайравони ДИИШ ва ё ифротгароёни дигар дар Русия хеле зиёд аст. Онҳо ҳоло кори худашонро идома медиҳанд. Агар боз як маҳалли даргирӣ пайдо шавад, ба онҷо бурданашон аз эҳтимол дур нест.
Шахсе, ки бе ҳуқуқ аст, шахсе, ки бекор аст, хеле осебпазир аст. Мо бояд пеш аз ҳама имкон пайдо кунем, ки дар кишвари худамон ҷойҳои корӣ омода созем. Маоши арзанда пешниҳод карда тавонем. Ду сол пеш дар вилояти Суғд ислоҳоти соҳаи кишварзӣ аз нав сурат гирифт. Бисёриҳо соҳиби замин шуданд. Вале дар навоҳии дурдаст ҳамин ислоҳот то охир бурда расонида нашуд. Иддае аз мансабдорон, сарватмандон ва корчалонҳову ба ном соҳибкорон онҳое, ки замину молумулки кишварро як замоне ба дасти худ гирифтаанд, намехоҳанд онро тақсим кунанд. Онҳо медонанд, ки замин одамро хуронида мепӯшонад, барои ҳамин тақсим карданӣ нестанд. Агар ислоҳотро гузаронида бошанд ҳам бо расмиятчигӣ гузаронидаанд ва бисёриҳо соҳиби замин нестанд. Ман дар чанде аз ноҳияҳо будам, ки соҳиби замин амлокдорон ҳастанд. Деҳқони оддӣ ҳамчун батрак дар замини онҳо кор мекунад. Деҳқон иҷоракор аст. Агар худи мардум соҳиби замин шаванд, 1 га замин як оиларо хурониданаш мумкин аст. Деҳқон сатҳи зиндагиашро баланд бардошта метавонад. Имрӯз умед аст, ки Роғун ба кор дарояд. Якчанд корхонаҳо бояд ба кор дароянд. Ва агар онҳо ба кор дароянд ҷойҳои иловагии корӣ пайдо мешавад.
Ман мехостам, ки имрӯз имтиёзҳои андозӣ дар Тоҷикистон ҷорӣ шаванд, ки сармоягузорон озодона ба Тоҷикистон биёянду ҷойҳои корӣ ташкил кунанд. Чи фоида аст аз оне, ки шумораи корхонаҳои мо намеафзояду бештари корхонаҳоямон муфлис асту он корхонаҳо имконияти андоз ба давлат супориданро надоранд. Бигзор шумораашон бештар бошад, андозро камтар супоранд, лекин аз ҳисоби бештар будани шумори корхона ва рушд кардани истеҳсолот хазинаи давлат бояд пур шавад.
Агар Тоҷикистон ислоҳоти ҳақиқии иқтисодӣ гузаронад ҷойҳои муносиби корӣ ҳам пайдо мешаванд. Ва ин як роҳи гирифтани пеши роҳи муҳоҷират буда метавонад. Мо бояд мардуми худро ба ватани худамон баргардонем. Ман фикр мекунам, ки ин роҳи дуруст ҳам ҳаст.
Суҳбати хабарнигори “SugdNews” Қамари Аҳрор бо рӯзноманигор ва коршиноси масоили ифротгароӣ Неъматулло Мирсаидов.
Ин мусоҳиба дар ҳамдастӣ бо Намояндагии Институти инъикоси ҷанг ва сулҳ (IWPR) дар Тоҷикистон, дар доираи лоиҳаи «Тавонмандсозии ҷомеа ба хотири мубориза бо ифротгароӣ дар Тоҷикистон» омода шудааст.