Ковид Қазақстан бойынша саяхатқа деген көзқарасты өзгертті. Шет елдер карантинге байланысты жабылған кезде қазақстандықтар туған жерінен туристік орындар тапты. Қазақстанның барлық танымал орындарында бұрын-соңды болмаған келушілер ағыны болды. Бірақ туризмнің басқа, көріксіз жағы көрінді – қоқыс, вандализм, өрт.
Қазақстанда 14 ұлттық саябақ, 10 қорық және жеті резерват бар. Келушілер арасында ең танымалы – ұлттық саябақтар. «Kazakh Tourism» ұлттық компаниясының мәліметі бойынша 2023 жылы ұлттық саябақтарға 2,4 миллионнан астам адам келген. Соңғы бес жылда туристер санының айтарлықтай өсуі байқалған, келушілер саны әсіресе Іле-Алатау мемлекеттік ұлттық табиғи паркінде көбейген (МҰТП; 2023 жылы 775 264 адам), Көлсай көлдері МҰТП (244 733), Баянауыл МҰТП (159 127), Шарын МҰТП (131 264), Сайрам-Өгем МҰТП (119 614).
Пандемиядан кейін ішкі туризм одан әрі өсті. Кей елдермен визасыз режим орнатылғандықтан, шетелден келетін туристер ағыны да артты. Мәселен, Туризм және спорт министрлігінің мәліметі бойынша, 2022 жылмен салыстырғанда 2023 жылы Қытайдан келушілер саны 12 есеге, Үндістаннан келгендер саны үш есеге артқан.
Абайлаңыз: турист!
Туризмнің өркендеуінің елдің имиджі мен экономикасына тигізер пайдасы анық. Бірақ Қазақстанның басты көрікті жерлері, ең алдымен, ұлттық табиғи парктер болғандықтан, оларға туристік жүктеме артып келеді.
Экологтар соңғы жылдары ұлттық саябақтарға рекреациялық жүктеме орасан зор болып, қоршаған ортаға зиянын тигізіп жатқанын айтады.
«Көп жерлерде антропоген жүктеме айтарлықтай асып кетті. Мысалы, Шарын ұлттық саябағындағы Қамалдар алқабында өсімдіктер 70-75 пайызға жойылған. Қамалдар алқабының түбінде жол бар. Тіпті қазір шатқалдың әдемі ландшафтын суретке түсіру мүмкін емес. Айналада плакаттар, орындықтар, қоқыс жәшіктері, құрылыс», – дейді «Жасыл құтқару» экологиялық қоғамының төрағасы Сергей Куратов.
Мұны барлық демалушылардың ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға (ЕҚТА) бару ережелерін сақтаймайтындығы қиындатады. Жуырда Бурабай ұлттық саябағында демалушылар қалдырған жазулардан жартастарды тазарту туралы хабарланды. Ұлттық саябаққа тау жыныстарын құрғақ вакуумдық реактив өңдеу арқылы тазартатын және қоршаған ортаға зиян келтірмейтін арнайы жабдық сатып алуға тура келді. Бұл жұмыс бірнеше жылға созылады, өйткені Бурабайдағы көлдердің жағасындағы барлық (!) жартастарда дерлік жазулар бар.
Ұлттық саябақтардағы туризммен байланысты тағы бір көпжылдық мәселе – қоқыс. Мемлекеттік ұлттық саябаққа кіре берісте алынатын экологиялық төлемнің бір бөлігі санитарлық тазалау және абаттандыру қызметтеріне жұмсалғанымен, қоқыс мәселесі әлі де өзекті боп тұр.
«Біздің ұйым қорғалатын аумақтарда бір реттік пластик пайдалануға тыйым салу қажеттілігі туралы мәселені бірнеше рет көтерді. Бұл әлі нәтиже берген жоқ. Біз бұқаралық туризмнің барлық дерлік орындарында пластиктің үлкен мөлшерін көреміз, бұл полигондар, толып жатқан қоқыс жәшіктері, жол жиектеріндегі қоқыс және т.б. Мұның барлығын шамадан тыс туризмнің жемісі деп сипаттауға болады», – деп атап өтті Сергей Куратов.
Адам vs табиғат
«Биологиялық әртүрлілік нашарлап барады», – деп «қайғылы тізімді» «Жасыл құтқару» экологиялық қоғамының жоба менеджері, сертификатталған гид-жолсерік Светлана Спатарь толықтырды. — Танымал маршруттарда өсімдік жамылғысы тапталып, топырақ жамылғысы бұзылып жатыр. Туристер от жағатындықтан, өрт қаупі артып келеді. Шу артып, жануарлардың мазасын алып жүр. Автокөлік және мотоцикл туризмі де ерекше қорғалатын аумақтардың экожүйесіне кері әсерін тигізіп жатыр».
Спатарь биоалуантүрліліктің азаюы туризм инфрақұрылымының – жаңа жолдар, автотұрақтар, қонақүйлер, мейрамханалар, электр желілері, құбырлар құрылысы мен дамуымен де байланысты екенін айтады.
Алматы облысында ұлттық саябақтардың маңызы тағы бір себеппен артып келеді. «Олар миллиондаған адамдар үшін сапалы су мен таза ауаның негізгі және сенімді «делдалы», – деп түсіндіреді Спатарь.
Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігі CABAR.asia-ға соңғы жылдары мегаполистерге жақын орналасқан МҰТП-да рекреациялық жүктемелердің белгіленген нормаларынан асып түсетін келушілер саны тіркелгенін растады. Сондықтан туристердің реттелмейтін ағыны экожүйелер мен биоәртүрлілікке айтарлықтай қысым түсіреді.
«Осыған байланысты МҰТП қазіргі уақытта табиғи аумақтардың рекреациялық мүмкіндіктерін ескере отырып, туристер мен келушілер ағынын реттеу, туристік маршруттар мен соқпақтарды кейін жайластыру арқылы құру, туристер мен келушілердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, туристік-рекреациялық қызмет үшін тиісті инфрақұрылым құру және туристік маршруттар мен соқпақтардың эстетикалық қасиеттерін жақсартуға бағытталған жұмыстар жүргізу», – деп хабарлады Экология министрлігі.
Таза туризм
«Экологиялық» құқық бұзушылықтар үшін жауапкершілікті күшейту және сананы өзгерту арқылы экологиялық мәдениеттің төмен деңгейінің көріністерімен күресу ұсынылады.
Осылайша, 2022 жылы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекс ерекше қорғалатын табиғи аумақтар режимін бұзу істеріне қолданылатын жаңа 380-1 баппен толықтырылды. Тиісті әкімшілік құқықбұзушылықтар жасағаны үшін салынатын айыппұлдар да көбейді. Мысалы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда жүру ережелерін бұзғаны үшін айыппұл екіден бес ең төменгі есептік көрсеткішке дейін ұлғайтылды (2024 жылы 5 АЕК 18 460 теңге немесе $41).
«Барлық МҰТП ерекше қорғалатын аумақтардағы санитарлық нормаларды сақтау бойынша әкімшілік құқық бұзушылықтарды анықтау бойынша тұрақты түрде рейдтер жүргізеді. Сонымен қатар, биылдан бастап «Жасыл Даму» АҚ (өндірушілердің кеңейтілген міндеттемелері қағидатын іске асыруға жауапты мемлекеттік ұйым – ред.) МКҚК-мен бірлесіп «Көлсай көлдері» МКҚК және Шарын шатқалы аясында қатты өнімдерді жинау, сұрыптау және шығаруды қамтамасыз ету бойынша пилоттық бағдарламаны жүзеге асыруға кірісті, – деп хабарлады Экология министрлігі.
Пилоттық бағдарламаның мақсаты – МҰТП келушілерінің экологиялық мәдениеті мен санасының деңгейін арттыру, келушілердің табиғи саябақтарға деген көзқарасы – «таза туризм» жаңа концепциясын қалыптастыру, енгізу және ілгерілету арқылы қоршаған ортамен қарым-қатынаста мінез-құлықтың оң үлгісін қалыптастыру үшін жағдай жасау. Бұл тұжырымдама туристерді көп қабылдау мүмкіндігі мен бірегей табиғи кешендерді сақтау арасындағы тепе-теңдікті орнатуды көздейді.
Егер «пилот» сәтті болса, онда бұл тәжірибені басқа МҰТП-ге қолданады.
Жүктемені азайту
CABAR.asia сауалына «Kazakh Tourism» ұлттық компаниясы Қазақстанның ұлттық саябақтарында 2019 жылы «экологиялық туризм» түсінігінің енгізілуімен экологиялық менеджментке көшу және жасыл технологияларды белсенді пайдалану басталды деп жауап берді. Экотуризм табиғи және әлеуметтік-мәдени ортаға минималды теріс әсер етеді және қоршаған ортаны сақтауға әрі қалпында ұстауға бағытталған.
Экология министрлігінің мәліметінше, бүгінге дейін Іле-Алатау, Алтын-Емел және Шарын мемлекеттік ұлттық саябақтарында экотуризмді дамыту жобалары жүзеге асырылған. Барлық МҰТП-де визит-орталықтар салынды, глэмпиң алаңдар, шағын архитектуралық формалар орнатылды, туристік маршруттар әзірленді. 2024 жылы Бутаковкада (Алматы маңындағы шатқал) визит-орталықтың құрылысын аяқтау жоспарланған.
«Kazakh Tourism» бүгінде МҰТП аумағында жүзеге асырылып жатқан барлық жобаларға ұлттық саябақтарды экологиялық қорғаудың америкалық тәжірибесі қолданылады деп атап өтті. Қазіргі уақытта елімізде 40-тан астам глэмпиң алаңы мен 16 визит-орталық бар, оның жетеуі ұлттық саябақтарда орналасқан. Визит-орталықтар, көбіне, туристерге экожолдар туралы ақпарат береді.
Сонымен қатар Kazakh Tourism Катонқарағай, Алматы және Ақмола облыстарында эко-қонақүйлер салу кезінде экологиялық қағидаттарды енгізу жұмыстары жанданғанын, Шарын және Алтын-Емел ұлттық саябақтарында күн батареялары орнатылғанын атап өтті. Басқа инфрақұрылым нысандарының қатарында Шымбұлақ (Алматы маңындағы тау курорты) туристік бағытына енгізілген экологиялық автобустар бар.
Осы шаралардың барлығы ұлттық саябақтардың рекреациялық жүктемесін азайтуға мүмкіндік береді деп күтілуде. Бірақ сарапшылар қабылданған шаралардың жоғары тиімділігіне күмән келтіреді.
Ерекше қорғалатын аумақтардың үш мәселесі
Сергей Куратов ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың негізгі мәселелеріне тоқталды.
«Біріншіден, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заңнама Қазақстан ратификациялаған халықаралық конвенциялардың нормаларына сәйкес келмейді. Біздің заңнама тіпті Дүниежүзілік мәдени және табиғи мұраны қорғау конвенциясының талаптарына қайшы келеді. Бұл ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енгізілген Қазақстанның ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын басқаруда күрделі проблемалар туғызады», – деді Куратов.
Екінші мәселе, тіпті қолданыстағы заңнама да дұрыс орындалмайды.
«Негізгі заң бұзушылар… мемлекеттік органдар», – деп есептейді Куратов. — Мысалы, 2023 жылдың 31 мамырында Жоғарғы Сот біздің ұйымның Алматы қаласы әкімдігіне түсірген шағым бойынша шешім шығарды. Сотқа шағым әкімдіктің 17 жыл бойы Алматы қаласы жағынан Іле-Алатау ұлттық саябағының шекарасы бойында күзет аймағын белгілемегені үшін жіберілген. Жоғарғы сот әкімдікке қауіпсіздік аймағын құруды тапсырды».
Бір жыл өтті, Жоғарғы Соттың шешімі әлі орындалған жоқ. Бірақ әкімдік қызметкерлері туризмді дамыту, заңдылықты сақтау, тәртіпті қалпына келтіру қажеттігін үнемі айтып келеді, – дейді Куратов.
«Үшіншіден, ерекше қорғалатын аумақтың режимі өте нашар сақталады», – деп жалғастырды Сергей Куратов. – Бұл Медеу өңірлік саябағы мен Іле-Алатау ұлттық саябағы аумағының құрылысының жалғасып жатқанынан көрінеді. Даму бірқатар жерлерде өзендер мен соқпақтарға кірудің жабылуына әкеліп соғады, осылайша туристердің табиғи нысандарға қол жеткізуін шектейді».
Сонымен қатар, саябақта көптеген қирандылар пайда болды. Олардың кейбіреулері кеңестік кезеңдегі қараусыз қалған ғимараттар, бірақ салыстырмалы түрде жақында пайда болғандар да көп.
«Біздің ұйымның ұлттық саябаққа келушілердің өміріне қауіп төндіретін қирандыларды бұзу мәселесін көтеруі әлі айтарлықтай нәтиже берген жоқ. Қираған үйінділер ұлттық саябаққа «сән беруді» жалғастыруда», – деп шағымданады Куратов.
Ол сондай-ақ ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды босалқы жерлерге көшіру жалғасып жатқанын айтады. Соның жарқын мысалы ретінде Іле-Алатау ұлттық саябағының Ақсай шатқалында су құбырын тарту керек деген желеумен өзен бойындағы аумақта 12 мыңнан астам ағаш кесілген.
«Ерекше қорғалатын аумақтар америкалық тәжірибені пайдалана отырып басқарылады деген мәлімдемелер, жай айтқанда, шындыққа жанаспайды. Қарапайым мысал: біздің ұйым америкалық тәжірибені пайдалану мақсатында ұлттық саябақтарда рейнджерлер институтын құру мәселесін бірнеше рет көтерді. Ерекше қорғалатын аумақтарда бақылауды орманшылар емес, солар жүзеге асыруы керек. Олар құтқарушы, жолсерік, браконьерлікпен күресуші де болуы мүмкін», – деп атап өтті Куратов.
Оның айтуынша, рейнджерлер мәселесі 15-20 жылдан бері айтылып келеді, бірақ өзгерген ештеңе жоқ.
«Қазіргі уақытта мемлекеттік органдар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға антропогендік қысымды төмендету бойынша жүргізіп жатқан шаралары анық жеткіліксіз деп есептейміз», – деп түйіндеді сарапшы.