Ӯзбекистонда балиқ етиштириш иқлим ӯзгариши, сув манбаларининг қисқариши ва браконерлик туфайли хавф остида, дейди экологлар.
Кӯрилаётган чора-тадбирлар ва Ӯзбекистонда балиқ етиштириш ва истеъмол қилиш Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан тавсия этилган меъёрларга тӯғри келиши ҳақидаги расмий идораларнинг баёнотларига қарамай, мамлакатда балиқ сони камайиб бормоқда.
Статистика агентлиги маълумотларига кӯра, 2023 йилда 198,9 минг тонна балиқ овланган. Балиқ етиштириш ҳажми 2022 йилга нисбатан 7,3 фойизга ошди.
Айни пайтда, “Ӯзбекбалиқсаноат” уюшмаси раиси ӯринбосари Шуҳрат Раҳматовнинг матбуот анжуманларидан бирида эълон қилган маълумотларига биноан, 2021 йилда 400 минг тонна балиқ етиштирилган.
Бу кӯрсаткичлардан келиб чиқадиган бӯлсак, ушбу қиматбаҳо озиқ-овқат маҳсулотини ишлаб чиқариш икки баробарга камайган. CABAR.asia таҳлилий бюроси ушбу пасайиш сабабларини ӯрганиб чиқди.
Ӯзбекистонда балиқлар сонининг камайиши бир қатор экологик, иқтисодий ва ижтимоий омиллар билан боғлиқ. Бу омиллар балиқ популятцияси ва сув ҳавзалари ҳолатига салбий таъсир қилади, дейди мутахассислар.
Экоблогер, “Эколог” жамоат бирлашмаси ахборот хизмати раҳбари Ферузбек Сайфуллаевнинг айтишича, иқлим ӯзгариши ва тез-тез учраб турадиган қурғоқчилик кӯплаб балиқ турларининг камайишига аллақачон таъсир кӯрсатган, чунки бу сув ҳавзаларининг қуриб кетишига олиб келади. Бу эса, ӯз навбатида,табиий сув ҳавзаларида балиқлар учун яшаш жойларини юқотишига боис бӯлади.
Шунингдек, қишлоқ хӯжалиги ерларини суғоришда сувдан интенсив фойдаланиш ҳам асосий сабаблардан бири бӯлиб, бу мамлакат дарё ва кӯлларида сув ҳажмининг камайишига олиб келади.
Бундан ташқари, балиқ популятцияси ноқонуний балиқ овлаш, шу жумладан рухсатсиз ва квотасиз, айниқса балиқларни тӯр ёки электр мосламалари ёрдамида овлашда камайтирилади, бу эса чавқоқларнинг ӯлимига сабаб бӯлади.
Балиқлар сонининг камайиши Ӯзбекистоннинг экологик барқарорлиги ва озиқ-овқат хавфсизлигига жиддий таҳдид солмоқда, дейди у.
Бундан ташқари, эколог мамлакатимизда йирик завод ва фабрикалар томонидан дарё ва сув ҳавзаларига ишлаб чиқариш чиқиндилари тез-тез оқиб чиқаётгани, бу балиқлари сонига ҳам таъсир кӯрсатиётганига эътибор қаратади.
“Бу балиқчиликдаги энг катта муаммоларидан бири бӯлиб қолмоқда. Кӯпгина фабрикалар ва ишлаб чиқариш корхоналари чиқинди ва оқава сувларини ҳовуз ва кӯлларга ташлайди. Оқибатда бу кӯл ва сув ҳавзаларида кӯплаб балиқлар нобуд бӯлмоқда”, – дейди у.
Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш хизмати ходимлари фақат ушбу завод ва корхоналарга жарима солади ва жарималар жуда кичик. Натижада, завод ва корхоналар оқава сувларни табиий сув ҳавзаларига оқизишда давом этмоқда, чунки улар учун ускуналарни талабларга мослантириш ва зарарли чиқиндиларни дарёларга оқизмасликдан кӯра жарима тӯлаш фойдалироқдир.
Сайфуллаев яқинда ӯзи кузатган мисол келтирди.
“Яқинда қоғоз ишлаб чиқарувчи корхона чиқинди ва оқава сувларини ҳовузга ташлади. Натижада, ушбу сув омборидаги барча балиқлар нобуд бӯлди. Балиқчилик билан шуғулланувчи тадбиркор ӯзи етиштирган балиқлари нобуд бӯлгач, миллионлаб пулларини юқотди. Аммо қоғоз фабрикаси фақат кичик жарима тӯлаб, фаолиятини давом эттирди. Бундай қонунбузарликлар учун катта миқдорда жарима қӯллаш керак, деб ҳисоблайман”, – деди у.
Бундан ташқари, у кӯплаб балиқчилар балиқ овлаш расман тақиқланган юмуртлама мавсимида балиқ овлашда давом этишини таъкидлади. Бу давр балиқларнинг кӯпайиши учун зарур, аммо кӯплаб балиқчилар бунга эътибор бермайдилар ва тақиқланган вақтларда балиқ тутишни давом эттирадилар.
Яна бир муаммо – ноқонуний усуллардан фойдаланган ҳолда балиқ овлаш.
“Браконерлар кӯпинча электр токида ишлайдиган электрон қурилмалардан фойдаланадилар, бу эса сув ҳавзаларидаги кӯплаб балиқлар ва бошқа тирик мавжудотларга зарар етказади. Менимча, бунга чек қӯйиш ва қонунбузарликлар учун жазони кучайтириш керак”, – дейди экоблогер Ферузбек Сайфуллаев.
Маҳаллий ОАВ хабарларига кӯра, жорий йилнинг январ ойидан май ойига қадар Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ӯзгариши вазирлигининг ҳудудий экологик бошқармалари томонидан балиқ овлаш қойдаларини бузиш билан боғлиқ 123 та ҳолат аниқланган.
Қойдабузарларга нисбатан тегишли чоралар кӯрилди. Бундай саъй-ҳаракатлар балиқчилик ресурсларини асраб-авайлаш ва экотизимларга катта зарар етказувчи ноқонуний балиқ овлашнинг олдини олишга қаратилган.
Ӯзбекистон Республикасининг 2020-йил 8-июлдаги 627-сонли “Овчилик ва овчилик хӯжалиги тӯғрисида”ги қонунига биноан ҳар йили 10-мартдан 31-майгача бутун ҳудуддаги табиий сув ҳавзаларида балиқ овлаш тақиқланади.
Ҳар бир балиқ овлаш воситалари ва усулларидан, жумладан, тӯрлар, электр қармоқлар ва портловчи моддалардан фойдаланиш тақиқланади. Қойдабузарлар маъмурий жавобгарликка тортилади ва қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда жазоланиши мумкин.
Балиқ сони бундан ҳам камроқ бӯладими?
Биология фанлари номзоди, ихтиолог, IUCN Марказий Осиёнинг чучук сув балиқлари бӯйича мутахассислар гуруҳи минтақавий раиси Бахтиер Шералиевнинг фикрича, иқлим ӯзгариши Ер тарихи давомида содир бӯлган биологик турларнинг оммавий йӯқ бӯлиб кетишига олиб келган табиий жараёндир.
Бироқ, бугунги кунда биз бошдан кечираётган антропоген иқлим ӯзгариши ӯзининг тезлиги ва ҳажми жиҳатидан сезиларли даражада фарқ қилади ва жиддий экологик оқибатларга олиб келади. Айни пайтда, Ер юзида ҳар куни 150 га яқин биологик тур юқолиб кетмоқда, дейди Шералиев.
Марказий Осиё, жумладан, Ӯзбекистон ҳам катта сув ҳавзаларидан узоқда бӯлгани учун иқлим ӯзгаришига айниқса мойил. Марказий Осиё давлатлари очиқ сув ҳавзаларидан узоқда жойлашганлиги сабабли, бу ерда иқлим ӯзгаришининг таъсири бошқа минтақаларга қараганда кӯпроқ кузатилади.
Ӯтган асрнинг иккинчи яримидан бошлаб Орол денгизи айнан сув сиёсати нотӯғри олиб борилганлиги сабабли қуриб қолди. Бу минтақадаги мураккаб экологик вазиятининг ҳалокатли даражасига олиб келди. Бундан ташқари, денгиз қурилганлиги сабабли, унда яшайдиган 34 турдаги балиқ бутунлай йӯқ бӯлиб кетди.
Глобал иқлим ӯзгариши натижасида ҳаво ҳарорати аввалги даражаларга нисбатан ошиб, Марказий Осиёдаги Амударё ва Сирдарё каби дарёларнинг асосий сув манбаи бӯлган доимий тоғ музликларининг тез еришига сабаб бӯлди.
Бундан ташқари, ёғингарчилик миқдори ҳам ҳар йили ӯзгариб туради. Сӯнги ӯн йилликларда Ӯзбекистонда қиш асосан қуруқ бӯлди. Бу баҳор ва ёзда сув танқислигини англатади. Дарё сув ресурсларининг қисқариши уларда яшайдиган чучук сув балиқларига бевосита таъсир қилади. Бундан ташқари, минтақанинг деярли барча дарёларида турли хил сув ҳавзалари қурилган бӯлиб, бу дарёларнинг сув режимига ҳам таъсир қилади.
“Ӯзбекистон де-факто дунёда икки томонлама ёпиқ (double landlocked country) давлатдир. Шунинг учун бу ерда балиқларнинг хилма-хиллиги бошқа минтақаларга қараганда анча камбағал. Бироқ, шунга қарамай, минтақамизда балиқнинг эндемик турлари кӯп”, – дейди олим.
Унинг сӯзларига кӯра, иқлим ӯзгариши ва антропоген таъсирининг кучайиши натижасида ҳозирда бу эндемик турлар сони сезиларли даражада камайди.
Масалан, Фарғона водийси сув ҳавзаларидан сирдарё сохта туёғи (Pseudoscaphirhynchus fedtschenkoi), парагус (Capoetobrama kuschakewitschi), кӯрка (Aspiolucius esocinus), оқ қоракӯл (Abramis brama), амударё чор (Oxynoemacheilus oxianus). Шунингдек, Зарафшон дарёсининг эндемик балиқлари тури самарқанд чор (Dzihunia ilon) ҳам энди топилмайди ва юқолиб кетган бӯлиши мумкин.
Ҳозир Ӯзбекистон сув ҳавзаларида 70 га яқин балиқ тури яшайди, деди Шералиев.
Менинг ҳаётим балиқ овлаш билан боғлиқ
Айни пайтда, бу муаммони самарали ҳал этиш учун жамиятнинг барча қатламлари, жумладан, балиқчиларининг ҳамжиҳатлиги зарур, дейди мутахассислар.
Иккинчи гуруҳ ногирони, тӯрт фарзанднинг отаси, 36 ёшли Акмал Ҳайдаров 25 йилдан бери балиқчилик билан шуғулланади. У отаси билан бирга Учқизил сув ҳавзасида балиқ овлайди, бу ерда асосан чаноқ, судак, сазан ва амур учрайди.
Акмалнинг сӯзларига кӯра, у каби ғайратли балиқчилар ҳам сув ҳавзаларини балиқ билан тӯлдириш ва балиқ популяциясини сақлаб қолиш учун ҳаракат қилмоқда.
Акмал Ҳайдаров. Фото: CABAR.asia
“Биз бу ерга ҳафтада бир ёки икки марта балиқ овлаш учун келамиз. Бӯш вақтимиз бӯлиши биланоқ балиқ овига борамиз. Отам билан 25 йилдан бери балиқчилик билан шуғулланамиз. Бошқа канал ва ариқларда (суғориш ариқларида) балиқ овлашга ҳам борамиз. Илгари “сурил” Учқизил сув омборида топилган бӯлса, ҳозир бу тур юқолиб кетган. Ҳар куни сазанлар сони камайиб бормоқда”, – дейди у.
Акмал Ҳайдаровнинг айтишича, балиқчилар ҳам балиқ турлари камайиб кетишининг олдини олиш учун барча имкониятларни ишга солишга ҳаракат қилмоқда. Масалан, улар балиқчилар учун “Балиқовчилар” номли Telegram гуруҳини ташкил этиб, унинг 600 дан ортиқ аъзолари бор. Гуруҳнинг барча аъзолари пул жамлаб, балиқ чавоқларини Учқизил сув омборига қӯйиб юборишди.
“Ӯтган йили биз 1000 дар ортиқ балиқ чавоқларини сув омборига қӯйиб юборган бӯлсак, бу йил уларнинг сони 2000 дан кӯпроқ эди. Биз қонуний равишда балиқ тутамиз. Аммо минтақамизда ноқонуний балиқ овлаётганлар ҳам кӯп. Браконерларга битта мурожиатим бор. Илтимос, кичик балиқларни тутманг. Балиқ келажак авлодлар учун қолиши керак. Балиқчилар учун ҳам турли мусобиқалар ташкил этаман. Йилига икки марта балиқ овлаш мусобиқаларини ӯтказамиз. Сурхондарёда 2 мингдан ортиқ балиқчи бор. Айни пайтда, балиқчилар Учқизил сув омборига балиқ овлаш учун келишмоқда”, – дейди у.
Айни пайтда, Ҳайдаров ҳаваскор балиқчиларнинг аҳволини ямонлаштирган бир қатор омиллардан шикоят қилади.
Унинг сӯзларига кӯра, табиий кӯл тадбиркорларга турли балиқчилик ресторанлари қуриш учун берилган ва ҳозирда улар балиқчиларни ушбу сув омборида балиқ овлашига рухсат бермаяпти.
“Бизнинг асосий муаммомиз – табиий кӯллар тадбиркорларга берилмасин. Табиий кӯллар табиий бӯлиб қолиши лозим. Балиқчиларга балиқ тутишга рухсат бериш керак. Уч ва Оқтеппа кӯлларида балиқ овлаш анча қийинлашди, чунки бу кӯллар балиқ ресторанлари қуриш учун тадбиркорларга берилган. Улар балиқчиларга балиқ овлашни тақиқлайди. Биз балиқчилар учун табиий Уч кӯлни қонуний равишда очишни сӯраймиз”, – илтимос қилади балиқчи.
“Балиқчиларда барча керакли ҳужжатлар бор. Биз ҳар дойим давлат божини тӯлаймиз. Бизда овчилар уюшмаси бор. Биз овчилар уюшмасига ҳар йили кечиктирмасдан йиғим тӯлаймиз, овчилар уюшмасига йилига 240 минг сӯм (тахминан 20 АҚШ доллари) тӯлаймиз”, – деди Ҳайдаров.
Қонунга кӯра, ҳаваскор балиқчиларга бешта илгакли қармоқ ёрдамида кунига беш килограммгача балиқ овлашга рухсат берилган.
Бироқ, балиқ овлаш кӯп даромад келтирмайди. Баҳорда, балиқ овлаш даврида, 31 майгача балиқ овлаш тақиқланади. 1 июндан бошлаб уни тутишга рухсат берилади.
“Менинг ҳаётим балиқ овлаш билан боғлиқ. Балиқ овлашдан даромад йӯқ, чунки бу омадга боғлиқ. Бир кун балиқ тутасан, бир кун қуруқ қайтасан. Балиқчи бир кунда 5 килограмм балиқ тутса, икки-уч килограммини сотиб, қолганини ӯзига ва ойласи учун қолдириши мумкин. Биз балиқ овлашга балиқ сотиш учун бормаймиз. Менинг Термиз шаҳрида кичик дӯконим бор, у ерда балиқ овлаш мосламаларини сотаман. Мен қармоқ ва бошқа балиқ овлаш маҳсулотларини сотаман”, – дейди у.
Нима қилса бӯлади?
Ихтиолог Баҳодир Шералиевнинг фикрича, иқлим ӯзгаришини олдини олиш чоралари кӯрилмаса, Халқаро табиатни муҳофаза қилиш иттифоқи (IUCN) каби ташкилотлар тавсияларига амал қилинмаса, сув омборларига антропоген таъсирини камайтириш бӯйича самарали ишлар амалга ошилмаса, 30-40 йилдан кейин Ӯзбекистон сувларида маҳаллий балиқ турларнинг сони икки баробарга камайиши мумкин.
“Шу муносабат билан, биринчи навбатда, ушбу масалаларга масъул давлат органлари иқлим ӯзгаришини ҳисобга олган ҳолда тегишли қонун ҳужжатларини қайта кӯриб чиқишлари ва такомиллаштиришлари, глобал иқлим ӯзгариши шароитида биологик турларни муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий асосларини ишлаб чиқаришлари керак”, – деди Шералиев.
Қатъий қонунчилик чораларини кӯриш, шунингдек, аҳолининг хабардорлигини ошириш вазиятни яхшилашга ёрдам беради, дейди экспертлар.