Марказий Осиёнинг аксарият мамлакатларида бўлгани каби Ўзбекистонда ҳам ҳавонинг ифлосланиши жиддий экологик муаммога айланиб бормоқда. Агар ҳаво сифатини яхшилаш бўйича шошилинч чоралар кўрилмаса, Ўзбекистон янада катта хавфга дуч келиши мумкин.
Ифлосланган ҳаво ва дарахтларнинг катта миқдорда кесилиши аллақачон кўплаб одамларга таъсир қиладиган жиддий муаммоларни келтириб чиқарди. Нафас олиш тизимининг сурункали касалликлари сонининг кўпайиши нафақат статистика, балки одамлар ҳаракатсизлик ва хатолар учун тўлайдиган ҳақиқий нархдир. Иқтисодиётнинг бундан кӯрадиган зарари кам эмас: одамлар меҳнат қобилиятини йўқотмоқда, тиббий харажатлар ошмоқда ва асосий экологик тамойилларга эътибор бермаслик мамлакат тараққиётига тўсқинлик қилмоқда.
Жаҳон банки ҳисоб-китобларига кўра, Тошкентда ҳавонинг РМ2.5 билан ифлосланиши ҳар йили тахминан 3000 бевақт ўлимга олиб келиши мумкин ва аҳоли фаровонлигининг йўқолиши йилига 488,4 миллион АҚШ долларини ташкил этади. Бу ҳақда 2024 йил «Тошкентда ҳаво сифатини баҳолаш» ҳисоботида айтилган.
Тошкентлик оториноларинголог, Америка бош ва бўйин жарроҳлиги Академияси аъзоси Азиз Узоқов CABAR.asia нашрига берган интервюсида сӯнги пайтларда Ўзбекистон ва қўшни мамлакатларда ҳаво сифатининг ёмонлашиши туфайли аллергик нафас йўллари касалликлари билан оғриган беморлар сони сезиларли даражада ошган.
«Афсуски, аллергик ринит бугунги кунда жуда долзарб муаммо. Ушбу касаллик ҳар учинчи одамга таъсир қилади ва бизнинг ва қўшни мамлакатларнинг экологик ҳолатини ҳисобга олган ҳолда, оториноларингологларга мурожаат қилиш тобора ортиб бормоқда. Бундай аломатлар билан кўплаб беморлар келади ва баъзи ҳолларда касаллик ҳатто қайталаниши мумкин, бу жарроҳлик аралашувни талаб қилади, гарчи жарроҳлик ҳар доим ҳам ёрдам беравермайди», – деди Узоқов.
Унинг таъкидлашича, муаммо нафақат беморларнинг кўплиги, балки касаллик «ёшлашиб бораётганида» ҳамдир. Ва бу безовта қилади.
Унинг сўзларига кўра, ҳозирда аллергик ринит билан оғриган болалар сони сезиларли даражада ошган. Икки ёшдан бошлаб болалар бундай касалликлардан шикоят қилмоқдалар.
Кўпчилик ишонганидек, муаммо ҳар доим ҳам заиф иммунитет билан боғлиқ эмас. Бу, биринчи навбатда, РМ 2.5 зарралари доимо ҳавода бўлиши ва кўплаб касалликларнинг сабаби эканлиги билан боғлиқ, деб таъкидлади шифокор.
«Асосий қийинчилик шундаки, дорилар вақтинча ёрдам бериши мумкин бўлса-да, улардан фойдаланиш тўхташи биланоқ, аломатлар қайтади. Бунинг сабаби шундаки, ифлослантирувчи моддалар доимо ҳавода бўлади ва шиллиқ қаватнинг тирнаш хусусияти давом этади. Шу сабабли, беморлар кўпинча йиллар давомида дори-дармонларни қӯллашга мажбур бўлишади», – деди Узоқов.
Жаҳон банкининг юқорида қайд этилган ҳисоботига кўра, Ўзбекистонда ифлосланишнинг асосий манбалари металлургия заводлари, семент заводлари ва кўмир ёқадиган электр станциялари каби саноат корхоналари ҳисобланади. Ушбу корхоналар сезиларли миқдорда РМ2.5 заррача моддалари, олтингугурт ва азот диоксиди чиқаради, бу ҳаво сифатини ёмонлаштиради, айниқса йирик шаҳарларда.
Мамлакатимизнинг энг йирик АГМК металлургия заводи (Олмалиқ кон-металлургия комбинати) жойлашган Тошкент вилоятидаги Олмалиқ шаҳрида истиқомат қилувчи Eлeнa Шек CABAR.asia билан интервюсида буни тасдиқлади ва ўз шаҳридаги ҳаво ифлосланишини қандай ҳис қилишлари ҳақида гапирди.
«Бизнинг шаҳримизда АГМКдан чиқинди ва газ чиқарилганда, менинг тушунишимча, шаҳарда нафас олиш иложи йӯқ. Сиз қўлингизни узатасиз ва бармоқларингизнинг учларини кўра олмайсиз. Даҳшатли йўтал бошланади, қусиш нуқтасига қадар кўздан ёш оқади, ўпка ичкаридан «куйган» кўринади. Даҳшатли ҳаво. Бу фалокат», – дейди Eлeнa Шек.
Унинг кузатувларига кўра, саратон касалхоналарида беморларнинг кўпчилиги Олмалиқликлардир.
«Россиядан меҳмонларим бӯлганида, учинчи куни улар шаҳарни тарк етишди, чунки улар ҳаво таъсирига чидай олмадилар ва қаттиқ йўтала бошладилар», – деди аёл.
Жаҳон банки маълумотларига кўра, Ўзбекистондаги ҳаво ифлосланишининг асосий манбаларидан бири траспорт соҳаси бўлиб, мамлакатдаги барча РМ 2.5 чиқиндиларининг қарийб 16 фоизини ишлаб чиқаради. Паст сифатли ёқилғидан фойдаланадиган эски автомобиллар йирик шаҳарлардаги ҳаво ҳолатини сезиларли даражада ёмонлаштиради.
Ушбу маъруза ва унда таклиф этилаётган “Йўл харитаси” ифлосланган ҳаво билан боғлиқ вазиятни яхшилаш учун мумкин бўлган ечимларни таклиф этади, жумладан, корхоналарни модернизация қилиш, корхоналарда филтрлар ва бошқа ҳавони тозалаш технологияларини жорий етиш, кўмир билан ишлайдиган электр станцияларини табиий газга ӯтказиш, жамоат транспортини электр транспорт воситаларига ўтказиш ва катта инвестицияларни талаб қиладиган бошқа қадамлар.
Тошкентлик эколог, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш бӯйича «Индиго” нодавлат ташкилоти асосчиси Павел Волков CABAR.asia мухбирига Ўзбекистонда ҳаво сифатини яхшилаш учун катта харажатларсиз қандай амалий қадамлар қўйиш мумкинлиги ҳақида гапирди.
Волков, биринчи навбатда, мамлакат шаҳар ва туманларида яшил ҳудудларни яратиш ва мамлакат шаҳар ва қишлоқларида эски яшил майдонларни сақлашга эътибор беришни таклиф қилади.
«Ўрмонлар ва яшил майдонларнинг қисқариши бошқа экологик муаммоларни янада кучайтирмоқда. Яшил майдонлар ҳавони филтрлаш, тупроқдаги намликни сақлаш ва эрозиянинг олдини олиш функциясини бажаради. Уларнинг камайиши ҳаво сифатининг ёмонлашишига, чўлланишга ва биологик хилма-хилликнинг йўқолишига олиб келади», -дейди у.
Орол платосига саксовул экиш каби ҳаво сифатига ниҳоятда ижобий таъсир кӯрсатадиган ободонлаштириш дастурларини давом эттириш зарур.
«Масалан, Орол платосида саксовул экиш тупроқнинг шўрланишига қарши курашиш, чанг бўронларини камайтириш ва янада ободонлаштириш учун шароит яратишга хизмат қилади», –деди у.
Ўзбекистонда нотўғри кесиш туфайли катта зарар кўрган эски кӯкатларни асраб-авайлашга алоҳида эътибор қаратиш лозим, деб ҳисоблайди эксперт. Шаҳар хизматлари кўпинча дарахт шохларининг 30% дан ортиғини олиб ташлайди, бу уларнинг заифлашишига ва ўлимига олиб келади. Дарахт тирик организм бўлиб, унинг заифлашиши касалликлар ва зараркунандалар ҳужумига сабаб бўлади.
Баркамол кӯкаламзорларни қайта тиклаш дастурларини амалга ошириш, шунингдек, янги кӯчатларни мунтазам равишда экиш зарур. Мавжуд кўчатларни сақлаш ва янгиларини яратиш ўртасидаги мувозанат атроф-муҳит ва ҳаёт сифатини яхшилашнинг калитидир.
Ҳавони тозалашда ўсимликларнинг самарадорлиги барглар миқдорига боғлиқ: барг массаси қанча кўп бўлса, шунча яхши бўлади. Шу билан бирга, баргларнинг тозалигини ҳисобга олиш муҳимдир. Йўллар бўйлаб ўсадиган дарахтлар чанг билан қопланади, бу уларнинг карбонат ангидридни ӯзлаштириш қобилиятини пасайтиради.
Ўсимликлар, шунингдек, чангни ӯз юзасида ушлаб, унинг инсон ўпкасига киришига тўсқинлик қилади. Бундан ташқари, яшил майдонлар азот оксиди ва олтингугурт диоксиди каби зарарли кимёвий бирикмаларни ўзлаштиради, бу уларни ҳаво сифатини яхшилаш учун ажралмас қилади.
Бироқ, экиш пайтида турли хил турларни сақлаб қолиш муҳимдир.
«Маҳаллий бўлмаган турлар билан тажрибалар қабул қилинади, лекин улар кенг тарқалмаслиги керак. Маҳаллий ўсимликлар минтақа шароитларига яхшироқ мослашган, гарчи тўғри ёндашув билан алоҳида бегона турлар ҳам яхши натижаларни кўрсатиши мумкин», – деди Волков.
Ўсимликларни оммавий экиш ва транспортдан фойдаланишни камайтириш экологик вазиятни яхшилаш йўлидаги муҳим қадамлардир. Бироқ, бу ҳаракатлар ҳавонинг ифлосланишини сезиларли даражада камайтириш учун етарли эмас. Экологик мувозанатни тиклашга қаратилган чора-тадбирларни ҳар томонлама кучайтириш зарур: тупроқ деградациясининг олдини олиш, эрозияга қарши курашиш ва табиий ресурслардан пухта фойдаланиш.
Қишлоқ хӯжалигига оид тадбирларни тўғри бажариш ва ўз вақтида чоралар кӯриш ижобий таъсирни кучайтириши мумкин. Ҳар қандай боғдорчилик дастурлари, агар улар тўғри амалга оширилса, албатта ҳаво сифатини яхшилайди.
Экотизимларнинг ҳавони филтрлаш ва чангни ушлаб туриш қобилиятига биологик хилма-хилликнинг йўқолиши салбий таъсир кўрсатади.
«Табиатнинг барча элементлари бир-бирига боғланган ва ҳар қандай йўқотиш бу мувозанатни бузади. Масалан, битта турнинг йўқ бўлиб кетиши озиқ-овқат занжирларининг бузилишига ва натижада экологик функцияларнинг ёмонлашишига олиб келиши мумкин», – дейди эколог.
У бу тамойилни акс эттирувчи Хитой тарихини мисол қилиб келтирди. Озиқ-овқат дастури доирасида чумчуқларнинг йўқ қилиниши ҳашаротлар зараркунандалари сонининг назоратсиз кўпайишига олиб келди, бу эса қишлоқ хўжалигига зарар етказди. Ушбу мисол табиатни ҳурмат қилиш зарурлигини ва биологик хилма-хилликни сақлаш муҳимлигини таъкидлайди.
«Биологик хилма-хиллик соғлом экотизимнинг асоси бӯлиб ва унинг йўқолиши муқаррар равишда инсон ҳаёт сифатини ёмонлаштиради. Биологик хилма—хилликни тиклаш узоқ муддатли ёндашув ва сармояларни талаб қиладиган давлат аҳамиятга эга вазифадир», — деди Волков.
Уяли алоқанинг ривожланиши биологик хилма-хилликка, айниқса ҳашаротларнинг навигация қобилиятини йўқотишларига олиб келади. Бу уларнинг йўқолишига олиб келади, бу экотизим мувозанатини бузади. Шунинг учун технологик масалаларнинг табиатга таъсирини минималлаштириш учун уларга оқилона ёндашиш зарур, деди у.
Павел Волков ҳар бир инсон атроф-муҳитни яхшилашга ҳисса қўшиши мумкин деб ҳисоблайди. Бунинг учун бир марталик пластмассадан фойдаланишни камайтириш, сувни оқилона истеъмол қилиш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ташаббусларида иштирок этиш зарур.
«Одамлар экология уларнинг яшаш жойи эканлигини тушунишлари керак. Экологик маданиятни шакллантириш табиатга ғамхўрлик қилиш анъаналарига қайтишни талаб қилади. Бу нафақат экологик вазиятни яхшилайди, балки инсоннинг атроф-муҳит билан алоқасини мустаҳкамлайди», —деди у.
Экология нафақат табиатни асраш, балки иқтисодий фойда ҳамдир.
«Тоза ер, сув ва ҳаво аҳоли саломатлигига, туризм ва бошқа соҳаларни ривожлантиришга таъсир кӯрсатади. Келажакда атроф-муҳитга қилинган сармоялар ўз самарасини беради, шунинг учун бундай лойиҳалар устувор бўлиши керак», – дейди Волков.
Агар ҳозир кескин чоралар кўрилмаса, вазият янада ёмонлашади. Ярим чоралар ва вақтинчалик ечимлар сақламайди. Қаттиқ ҳаракатлар керак: дарахтларни кесишни тақиқлаш, ифлосланиш манбаларини назорат қилиш ва экологик тоза технологияларга дарҳол ўтиш. Акс ҳолда, келажак авлодларга нафақат яшаш, балки нафас олиш ҳам қийин бўладиган мамлакатни қолдириш хавфи бор, деб ҳисоблайди эколог.