Ўзбекистон ёшларида ҳали сув ва сув ресурсларига онгли, эҳтиёткорона муносабат шаклланмаган – Ўзбекистон Медиа тадқиқотлари ва таълим ишланмалари маркази (Mediadatalab) тадқиқотчилари шундай хулосага келишди. Бироқ сўровда қатнашган ёшларнинг катта қисми – 74,1 фоизи ёки тўртдан уч қисми ўзлари мантиқий деб ҳисоблаган маслаҳатларини амалда қўллашга тайёр.
Mediadatalab мамлакат ёшларининг сув инқирози мавзусига муносабатини таҳлил қилди. “Сув борми?” (ўзбек тилидан таржимаси: «У вас есть вода?») тадқиқоти ёшларнинг кундалик ҳаётидаги сувни тежаш масалаларида хулқ-атвор хусусиятларини аниқлади.
Тадқиқотчилар Ўзбекистоннинг барча ҳудудларидан 15 ёшдан 25 ёшгача бўлган ёшлар ўртасида онлайн социологик сўров ўтказди. Унда жами 1583 нафар респондент иштирок этди. У сувга, атроф-муҳитга ва сув инқирозига онгли муносабатда бўлиш масалаларида респондентларнинг хулқ-атвор хусусиятларини аниқлашга қаратилган эди. Тадқиқот муаллифлари, шунингдек, аудиториянинг оммавий ахборот воситаларида сув ресурслари мавзусига ва сув истеъмолига эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш бўйича билимларни баҳам кўришга қизиқишини ҳам ўрганишга ҳаракат қилишди.
Дунё ва Марказий Осиёдаги иқлим ўзгариши туфайли кўриб чиқилаётган мавзунинг долзарблиги сезиларли даражада ошади. Ўзбекистон Фанлар академияси Сейсмология институти директори, география фанлари доктори Ваҳоб Рафиқовнинг айтишича, ҳар дақиқада Ўзбекистон ҳудудининг 9 квадрат метри чўлга айланиб бормоқда.
Экологик ва геоэкологик муаммолар кундан-кунга ортиб бормоқда. Қарначўл, Мирзачўл, Шеробод, Далварзин чўллари ва Қорақалпоғистон чўлларининг чегаралари кенгайишда давом этмоқда. Сўнгги йилларда уларнинг сафига Орол денгизининг қуриб бораётган ўрнида шаклланган ёш Оролқум чўли қўшилди. Мутахассисларнинг фикрича, 2040 йилгача унумдор ерлар фақат Тошкент вилояти ва Фарғона водийсида қолиши мумкин.
Сўров шуни кўрсатдики, ёшлар иқлим ўзгариши билан боғлиқ муаммолар ва мамлакатдаги сув муаммолари ҳақида умуман хабардор. Бироқ, сув ресурслари билан боғлиқ муаммолар ҳақида умумий тушунча мавжудлигига қарамай (сўров натижаларига кўра, ёшларнинг 88,8 фоизи ичимлик суви тақчиллиги Ўзбекистон учун ҳақиқатан ҳам амалда борлигига ишонишади), бу ёшларнинг кундалик ҳаётида сувга бўлган ҳурматига таъсир қилмайди деган хулосага келди тадқиқотчилар .
Кейинги 10 йил ичида сув йўқотишлари билан боғлиқ мавжуд муаммолар кўлами ҳақида умумий фикр ҳали шаклланмаган. Олинган маълумотларга кўра, ёшлар очиқ манбалардан қанча сув олишини ҳисоблашга одатланмаган.
“Уйда сувни тежашнинг оддий усуллари (ювиш, кир ювиш, овқат пишириш ва ҳ.к.) ҳақида биласизми?” деган саволга респондентларнинг деярли 60 фоизи уйда сувни тежашнинг оддий усулларини тўлиқ билишларини айтдилар. Агар уларга 31 фоиз ўртача билимга эгаларни қўшсак, респондентларнинг 91 фоизи у ёки бу даражада сувни тежашнинг оддий усуллари ҳақида эшитганлиги маълум бўлади.
Респондентларнинг деярли ярми кундалик ҳаётида (ювиш, кир ювиш, овқат тайёрлаш ва ҳоказо) уйда ичимлик сувини доимий равишда тежайди. Гарчи респондентларнинг атиги 1 фоизи бу масала ҳақида ўйламаган ёки тежаш мумкинлигини билишмаган. Фақат 30% "ҳа, катта даражада" ва 14% - "ҳа, ўртача даражада" деб жавоб беришди. Бу мамлакатимиз ёшлари кундалик ҳаётда сувни тежамасдан фойдаланиш ҳолатларига йўл қўяётганини кўрсатади. Шу билан бирга, респондентларнинг аксарияти бутун мамлакат бўйлаб ичимлик суви танқислиги хавфидан хавотирда. 40% шундай фикрда, 29% эса бу муаммони Ўзбекистоннинг аксарият ҳудудларига боғлайди, яна 19% эса бундай муаммолар мамлакатнинг фақат айрим ҳудудларида борлигини кўрмоқда. Яъни, ёшларнинг 88 фоизи Ўзбекистон учун ичимлик суви тақчиллиги муаммоси ҳақиқат эканлигига ишонч билдиради.Бу қўрқувлар Ўзбекистон ёшлари сувни тежашга тайёр эканлигига психологик туртки бўлиб хизмат қилади, дея хулоса қилади тадқиқотчилар.
Респондентларнинг аксарияти - 65 фоизи - сув танқислигини олдини олиш учун тежаш ва сув сарфини камайтиришга тайёр, 2 фоизи - сув сарфини камайтиришга рози эмас, яна 5 фоизи кўпроқ рози эмасликка оғмоқда.
Шу билан бирга, "Сув сарфини қандай камайтириш мумкин?" деган саволга, мутлақ кўпчилик: "идишларни ювишда жўмракларни доимо очиқ тутмаслик" - бу 1583 нафар респондентдан 886 нафари томонидан айтилган. 746-таси “Ҳовли ҳудудини суғоришда сув ҳажмини камайтириш”ни таклиф қилган, 517-таси “оқар сув остида сабзавотларни ювмаслик” деган. Ҳар ўндан бири “овқатни совутиш ёки муздан илитиш учун ичимлик сувидан фойдаланмаслик”ни, бироз камроқ - 391 - "гигиена процедуралари пайтида сувни тежашлари" мумкинлигига ишонади. 90 нафар респондент “билмайман” деб жавоб берган. Ушбу тадқиқотнинг ушбу ва бошқа шунга ўхшаш кўрсаткичлари ғамхўрлик хулқ-атвори соҳасида тарбиявий ишлар олиб борилаётганлигини кўрсатади, аммо ҳозирда унинг сифатини ошириш ҳақида гапириш керак.
Тадқиқот муаллифлари мамлакат ёшлари сувдан оқилона фойдаланиш соҳасидаги муаммолар ҳақида оммавий ахборот воситалари ва бошқа ахборот манбаларидан етарлича маълумот олмайди, деган хулосага келинди. Шундай қилиб, “Оммавий ахборот воситаларида сувдан оқилона фойдаланиш соҳасидаги муаммолар етарлича ёритилмаган” деган жавоб 60 фоизни ташкил этди.
Мамлакатда ушбу соҳада фойдали маълумотларнинг етишмаслиги (18,4%) ва респондентларнинг 3,8 фоизи "ҳеч қандай маълумотни кўрмаган". Буларнинг барчаси мамлакатимиз оммавий ахборот воситалари ёшларнинг экология соҳасидаги эҳтиёж ва талабларини, шунингдек, унинг ранг-баранглигини ҳисобга олган ҳолда ахборот сиёсатини янада такомиллаштириш зарурлигидан далолат беради, дейилади тадқиқотда.
Тадқиқот муаллифлари Марказий Осиёда иқлим ўзгариши жараёнлари, чўлланиш жараёнларининг кучайиши ва қурғоқчилик эҳтимоли ошишини ҳисобга олган ҳолда, ёшлар ўртасида атроф-муҳит ва сув муаммолари бўйича маърифатни ошириш бўйича қатор чора-тадбирлар кўришни тавсия қилади.
Уларнинг фикрича, агар билимлар ёшлар томонидан яхши қабул қилинса, келажакда бу уларнинг хатти-ҳаракати учун кўрсатма бўлади. Олинган натижалар шуни кўрсатадики, агар уларга ишонарли далиллар келтирилса, ёшлар шахсий фойдаланиш учун сув истеъмоли масаласига онгли равишда ёндашадилар. Шу боис сув танқислиги ва ундан оқилона фойдаланиш муаммоларини ёритиш бўйича янада кенг кўламли ишларни амалга ошириш зарур.
“Демак, респондентларнинг аксарияти сув танқислигини олдини олиш мақсадида уни тежаш ва сув сарфини камайтиришга тайёр (85,1 фоиз), бу социология учун анча юқори кўрсаткичдир. Бинобарин, Ўзбекистон ёшлари тарғибот кампанияларининг мантиқий далилларини ҳисобга олишга тайёр. Мамлакат ёшларининг мутлақ кўпчилиги – 74,1 фоизи ёки тўртдан уч қисми ўзлари оқилона деб ҳисоблаган маслаҳатларни амалда қўллашга тайёр. Умуман олганда, тарғибот ишларини олиб боришда ёшларга йўналтирилган ахборот каналларидан фойдаланиш, замонавий технологиялар ва онлайн платформалардан фойдаланган ҳолда республика миқёсида сув йўқотилиши ва шу каби муаммолар билан боғлиқ ишларнинг реал ҳолатини кўрсатиш муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бу муаммони ҳал этишда жамоатчилик назоратини кучайтиришга хизмат қилади”, - дейилади тадқиқотда