Көктемдегі алапат су тасқынына қарамастан, жазғы маусымда Қазақстанның жекелеген аймақтарында су тапшылығы жиі кездеседі. Елдің ең үлкен үш өзенінде су қолжетімділігін сақтау үшін мемлекет шығындарды көбейтуде. Соңғы 10 жылда Жайық және Ертіс үшін қазынадан 30 миллиард теңгеден астам сома (66,9 миллион доллар. 1 доллар ≈ 448 теңге) бөлінді. Сырдария өзенінің арнасына су қоймасын салу үшін кемінде 4 миллиард теңге (8,9 миллион доллар) қажет.
Қазақстандағы жер үсті су қорының 44 пайызы республикадан тыс орналасқан көздерден толтырылады. Соңғы 10 жылда ең ірі артериялардағы су ағыны осылайша төмендеді: су балансының ең қатты қысымы саналатын Арал-Сырдария бассейнінде Өзбекстан жағынан азаю 15%-ға (10,2 текше км) жетті, Қырғызстан жақтағы Шу-Талас бассейні – 32 % (1,3 текше км), Қытай жақтағы Ертісте (Ертіс) – 21,5 % (2,1 текше км), Ресей Федерациясы жағындағы Жайық-Каспийде – 15 % (1,3 текше км). Бұл мәліметті Қазақстанның Су шаруашылығы және ирригация министрлігі келтіріп отыр.
Министрлік сауалға жауап ретінде «Қазгидромет» РМК-ның өлшеу стансаларынан нақты деректер келтірді (жоғарыдағы графикте көрсетілген – ред.). Ағынды сулардың көлемі тұрақты емес және климаттық факторларға байланысты. Соған қарамастан, су құрамының төмендеуінің жалпы тенденциясы байқалады.
Зейін қойып отырған оқырман графикке қарап, Жайық өзенінің сулығының жақсарғанын болжауы мүмкін, бірақ іс жүзінде олай емес. Батыс Қазақстан мен Атырау облыстары (Жайық ағатын өңірлер) су тапшылығы мәселесін шешуде қиналып отыр.
Батыс, Жайық
Атырау облысының су ресурстары және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасы 2006-2021 жылдар аралығында судың төмен түсуі байқалғанын айтып, көктемгі судың соңғы шығарылымдары туралы нақтырақ мәліметтерді ұсынады. 2021 жылы көктемде өзендегі су деңгейі 350 см, 2022 жылы – 375 см, 2023 жылы – 440 см құрады. Норма – 455 см.
Атырау облысының билігі сауалға жауап бере отырып, «су ресурстарының жағдайы үлкен алаңдаушылық туғызып, су тапшылығы жылдан жылға байқалып келе жатқанын» ашық мойындады.
Облыс Жайық өзенінің төменгі ағысында орналасқандықтан, сумен қамтамасыз етудің 80%-ы Ресейде құралып және көршілес елде орналасқан ірі су қоймалары мен гидротехникалық құрылыстардың жұмысына байланысты болғандықтан, аймақ ерекше қиын жағдайға тап болып отыр.
Олар республикалық бюджеттен бөлінген мақсатты трансферттер есебінен түсетін үкіметтік салымдар арқылы өңірдегі су тапшылығы мәселесімен күресуге тырысуда. 2013 жылдан бері Атырау облысы Жайық өзенінің су деңгейін арттыруға 7,3 миллиард теңгеден астам (16,2 миллион доллар) жұмсады.
Графиктен көріп отырғаныңыздай, жылдық шығындар 447 миллион теңгеден (2013 жылғы бағам бойынша 2,9 миллион доллар) 2 миллиард теңгеге дейін (2023 жылғы бағам бойынша 4,5 миллион доллар) өсті. Бұл – ҚР Су шаруашылығы және ирригация министрлігінің мәліметі. Судың аз болуы, өзенді сумен толтыруға көп қаражат жұмсалу үрдісі бар, бірақ біз су жағдайын жақсарту тенденциясын әлі көріп тұрған жоқпыз.
«Жайық өзені ағынының динамикасын талдау көрсеткендей, жыл сайын оның азаю тенденциясы артып келеді, бұл Қазақстанның батыс өңірінің экономикасы үшін де, өзеннің төменгі ағысындағы және Каспий теңізінің солтүстік бөлігіндегі экология үшін де теріс салдары бар», - деді Атырау облысының су ресурстары және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының басшысы Нұрлан Жантоқов.
Ол мәселенің ауқымын түсіндірді. Сонымен, қазір Каспий теңізінің фондық деңгейінің төмендеуіне байланысты жағалау сызығы айтарлықтай алыстап кетті. Жайық өзенінің төменгі ағысында көктемгі ағынның болмауына және тайыздануына байланысты бекіре және басқа да балық түрлерінің қоныс аудару жолдары өте қиын, олардың уылдырық шашатын жерлерінің аумақтары барынша азаяды. «Өзеннің төменгі ағысындағы еріктердің (арналардың) жағдайы да ауыр - олардың көпшілігі таязданып қана қоймай, кеуіп, тоқырау суымен кесілген бөліктерге айнала бастады. Бірақ өмірлік маңызы бар тамырлардың рөлін атқаратын олар арқылы бекіре және бекіре тұқымдас балықтардың негізгі бөлігі уылдырық шашу үшін өзенге түседі. Ал егер өзен апатты түрде таяз болып кетсе, онда арналар қазірдің өзінде құрғап, қамыс басып кеткен, яғни олар жоғалып кетеді», - деп түсіндірді Жантоқов.
Жұмыс көлемін және оның жоғары құнын өзен арнасы мен арналарды тазартудың ситуациялық жоспары негізінде бағалауға болады (төмендегі суретті қараңыз). Үш жылға есептелген бұл техникалық тапсырма бойынша келісімшарт құны 2 миллиард теңгеден (шамамен 4,6 миллион доллар) асады.
Жоғарыда біз айтқан 7,3 миллиард теңге (16,2 миллион доллар) он жылдағы республикалық трансферттер болса, жергілікті бюджеттің Жайық өзенін қолдауға жұмсалатын қаржысы одан да асып түседі. 2021 жылдан бері Атырау облысында 10,6 миллиард теңгеге (23,6 миллион доллар) және 5,5 миллиард теңгеге (12,2 миллион доллар) екі ірі келісімшартқа қол қойылды. Әңгіме Атырау қаласынан 70 шақырым жерде Жайық өзенінің оң жағалауында орналасқан Махамбет ауылындағы ұзындығы 4,5 шақырымды құрайтын жағалауды бекіту жұмыстарының құны мен ұзындығы 54,5 км болатын жұмыстар шығыны турасында.
Батыс Қазақстан облысындағы (БҚО) Жайық өзенінің жоғары ағысында да су ресурстарын сақтауға бағытталған қымбат жұмыстар жүргізілуде. Наурызда 6,4 миллиард теңгеге (14,2 миллион доллар) жағалауларды бекіту жұмыстарына мемлекеттік сатып алу байқауы жарияланған болатын.
Жұмыс Орал іргесіндегі Круглоозерное ауылының үстінде жоспарланған. Сонымен қатар, бұған дейін облыс Батыс Қазақстан облысы Бөрлі ауданы Облавка және Жарсуат ауылдары маңындағы жағалауды бекіту жұмыстарына шамамен 3 миллиард теңге (6,6 миллион АҚШ доллары) инвестиция салып, Батыс Қазақстан облысы, Ақжайық ауданы, Чапаево ауылы маңындағы құны 962 млн теңге (2,1 млн доллар), орындау мерзімі 2024 ж. жұмыстарды жалғастыруда.
Бұл ретте 2011 жылдан бері жұмыс жүргізіліп келе жатқан Жайық-Көшім жүйесінен Үлкен Өзен өзеніне суды бассейнаралық тасымалдау үшін Кирово-Чижинск каналын қайта құруды ескермедік, оның құны – 7 млрд теңге (15,6 млн доллар). БҚО әкімдігі хабарлағандай, қайта құрудың барлық төрт кезеңі де аяқталды, алайда жобаны толық аяқтау үшін, сондай-ақ тасқын суларының жиналуы және судың аз кезеңінде суды үнемдеу үшін су сыйымдылығы 28 млн текше метр Жалпақтал су қоймасын салу қажет.
Жалпақтал су қоймасына қатысты талқылаулар 2018 жылдан бері жалғасып келеді. Жобаның техникалық-экономикалық негіздемесі (ТЭН) бар, тіпті су қоймасының құрылысына 1 миллиард теңге (2,2 миллион доллар) сомасы жарияланды. Дегенмен, қазір, болжам бойынша, баға айтарлықтай өзгерді. Бәлкім, 2024 жылдың көктеміндегі су тасқынының қиын жағдайы жергілікті билікке су қоймасына қаражат табу үдерісін жылдамдатуға көмектеседі.
Солтүстік, Ертіс
Батыс өңірлерінен айырмашылығы, Павлодар облысының әкімдігі су тапшылығының жоқтығына сенімді. Бірақ соңғы 10 жылдағы Ертіс өзенінің арнасын тазарту мен күтіп ұстауға жұмсалған шығынды сараптайтын болсақ, бюджет қаражаты да ауыз толтырып айтарлықтай. Өзіңіз қараңыз: жалпы шығындар, облыс әкімдігінің мәліметі бойынша – 9,3 млрд теңге (20,7 млн доллар). Әдетте, бұл – өте қымбат, көп жылдық келісімшарттар.
Павлодар облысының әкімдігі сауалға жауап ретінде өңірде су тапшылығының жоқтығын жеткізгенімен, кей аудандарда су мәселесі туындап отыр. Бұған Ертіс өзенінің Талинка арнасын тереңдету жұмыстарына 2023 жылға 1,5 млрд теңгеге (3,3 млн доллар) жасалған мемлекеттік келісімшарт тікелей дәлел. Ақтоғай ауданындағы ауыл шаруашылығы алқаптарының суару жүйелерін сумен қамтамасыз етуді жақсарту жұмыстары қажет.
Дәл осы Павлодар облысының Ертіс кентінде 2024 жылға жоспарланған 1,4 миллиард теңгеге (3,1 миллион доллар) жер түбін тереңдету жұмыстары жоспарлануда. Айта кету керек, өте дер кезінде, өткен жазда құрғақшылық пен судың аздығы жергілікті диқандарды Қазақстан Президентінен көмек сұрауға дейін жеткізген.
Бұл ретте, Павлодар облысында Жайық өзенінің төменгі ағысымен салыстырғанда, әрине, суға қолжетімділік жағдайы біршама жақсырақ. Себебі, су ағынының 77 пайызы көршілес Шығыс Қазақстан облысында қалыптасады (23 пайызы жоғары ағыс, яғни Қытайда) және 33,6 текше метрді құрайды, ал Ресей Федерациясына жыл сайынғы ағын шамамен 22-24 куб текше метрді құрайды.
Оңтүстік, Сырдария
Ертіс өзеніндегі су ағынының деңгейі Арал-Сырдария бассейніне қарағанда пайыздық көрсеткіште тез төмендеп жатқанымен, іс жүзінде оңтүстіктегі жағдай күрделірек және нашарлауда.
Қызылорда облысының әкімдігі соңғы 3-4 жылда Сырдария өзенінің жоғарғы ағысынан келетін су көлемінің азаюына байланысты ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіру кезінде суару суымен қамтамасыз ету маусымы өте қиын жағдайда өтетінін жасырмайды. Уәде етілген шекпен (Экология министрлігі деңгейінде белгіленген) 4159,9 миллион текше метр болса, іс жүзінде 2023 жылы 3821,37 миллион текше метр, ал алдыңғы екі жылда одан да азырақ алынды. Шардара су қоймасында және Көксарай қарсы реттегішінде (2011 жылға дейін салынған, ол арқылы Сырдария ағыны суару және су тасқынынан қорғау үшін реттеледі) судың жетіспеушілігіне байланысты лимиттерді облыстық деңгейде қысқартуға мәжбүр болды.
Бүгінгі таңда Шардара су қоймасы мен Көксарай қарсы реттегішінде 2,9 млрд текше метр су жиналды, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 2 млрд текше метрге аз.
Батыс және солтүстік облыстардан айырмашылығы сол Қызылорда облысы 2013 жылдан бері су ресурстарының бетін ұлғайту бойынша республикалық трансферттер алмаған. Оның үстіне 2017 жылдан бері облыс 30 мың гектар суармалы жерді сумен қамтамасыз ететін су алуды қалпына келтіруге қаражат ала алмаған.
Өйткені, су жинағыш 2013 жылдан бері салынып, пайдалануға берілген, бірақ 2017 жылы Сырдария өзенінің арнасынан ағызылатын су ағыны салдарынан болған су тасқыны салдарынан су алғыштың бетон плиталарын шайып, содан бері қалпына келтіру мәселесі жылдар бойы шешілмей келеді. Тек 2023 жылдың күзінде ғана Қазақстан Республикасының бұрынғы Премьер-Министрі Әлихан Смайылов осы жағдайға байланысты сенаторлық сауалға жауап ретінде Қызылорда облысының Жаңақорған ауданындағы Келінтөбин магистральдық каналына фидерлік канал салуға қаржы бөлінгенін мәлімдеген болатын. Әңгіме 542,8 миллион теңге (1,2 миллион доллар) туралы болып отыр.
Бірақ бұл каналға қатысты әңгіме аймақтағы жүйелі су мәселесін шеше алмайды. Батыс Қазақстан облысындағыдай мұнда да су қоймасына деген қажеттілік әлдеқашан туған. Жергілікті билік оның көмегімен 1 миллиард текше метрге дейін тасқын суын жинақтап, Қармақшы, Қазалы аудандарындағы 31 мың гектар жерді, 120 мың гектар жайылым мен шабындықты, 120 мың гектар алқапты, сондай-ақ вегетациялық кезеңде Кіші Аралды жүйелі суаруға мүмкіндік туады деп үміттенеді. Бағасы қазірдің өзінде белгілі – шамамен 4 миллиард теңге (8,9 миллион доллар). Бірақ БҚО-дағыдай жобаға қашан қаржы бөлінетіні белгісіз.
Үкімет 2020 жылы тоғыз облыста 115 миллиард теңгеге (256,6 миллион доллар) 39 жаңа су қоймасын салуды жоспарлаған болатын. Дегенмен, іс техникалық-экономикалық негіздемесін жаппай әзірлеуден арыға бармады.
Әзірге республикалық деңгейде өзендердегі су тапшылығы мәселесін шешуге талап етілетінмен салыстырғанда салыстырмалы түрде аз қаражат салуға дайын.
Сол Су ресурстары және ирригация министрлігінің өңірлердегі өзендердің сулығын арттыру жөніндегі республикалық бағдарламасына 2024 жылға небәрі 2,6 миллиард теңге (5,8 миллион доллар) бөлінген; Иә, 2025 жылға 13 миллиард теңге (29 миллион АҚШ доллары) жоспары бар, бірақ бұл сома Қазақстанның созылмалы бюджет тапшылығын ескере отырып қысқармаған жағдайда ғана өзекті.
2024 жылдың қыркүйегінде іске қосылуы жоспарланған «Hydro.gov.kz» су ресурстары туралы жаңа ақпараттық жүйе жағдайды өзгертетін шығар (жалпы жұртшылыққа қолжетімділік уәде етілген). Жаңа ресурс спутниктік суреттер арқылы сол өзендердің (және жалпы кез келген су объектілерінің) жай-күйі, оның ішінде суды пайдалануды есепке алу туралы кеңістіктік деректерді алуға мүмкіндік береді деп күтілуде. Осылайша ел көлеміндегі су тапшылығының ауқымын үкімет пен жергілікті билік өкілдері ғана емес, қарапайым қазақстандықтар да көре алады.