Бұрынғы Семей ядролық полигоны мен жаңадан құрылған Абай өңірінде әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясын жасағанда жергілікті халықтың үні мен пікірін ескеру аса маңызды дейді зерттеушілер.
2023 жылғы шілдеде Қазақстан Республикасы Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев бұрынғы Семей ядролық сынақ полигонының аумағын қалпына келтіру бағытындағы Қазақстандағы ядролық және радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған «Семей ядролық қауіпсіздік аймағы туралы» заңға қол қойды.
Осы заңның 3-бабына сәйкес мынадай міндеттерді шешу үшін қабылданды: 1) жерді одан әрі шаруашылық жүргізуге дайындау, 2) Қазақстанның ядролық қауіпсіздік және ядролық қару таратпау саласындағы міндеттемелерін орындау, 3) инфрақұрылымды тиімді басқару, радиоактивті заттармен ластану деңгейін төмендету, 4) ластану деңгейін бақылау, 5) атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану және радиоэкология саласындағы ғылым мен техниканы дамыту.
2023 жылдың шілдесіне дейін Қазақстанда ядролық тарихқа байланысты жергілікті проблемаларды шешу және зардап шеккен аймақтарды қалпына келтіру үшін басқа да заңнамалық шаралар қабылданғанын атап өту маңызды. Мысалы, «Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы полигон жабылып, тәуелсіздік алғаннан кейін бірден 1992 жылы қабылданды. Алайда, мемлекеттің ядролық сынақтардан зардап шеккендерді әлеуметтік қорғау және оңалту бойынша күш-жігеріне, сондай-ақ ядролық сынақтардың жабылған күніне арналған 700-ден астам мақаланың жарияланғанына қарамастан, соңғы үш онжылдықта ядролық сынақтардан зардап шеккен адамдар мен олардың ұрпақтарының жағдайы жақсарған жоқ.
Осы орайда, ядролық сынақ полигонының жабылғанына 31 жыл өткен соң қабылданған жаңа заң бұрынғы Семей, қазіргі Абай облысының өңірлік мәртебесін қалпына келтіру аясында қайта дамуға серпін бола ма? 2023 жылдан бастап заңнамалық деңгейде осы өзгерістерге қарамастан, жергілікті халықтың ядролық тарихқа байланысты көптеген жергілікті мәселелері әлі де бар. Соңғы 25 жылда көлеңкеде қалған өңірдің дамуына бұл заң мен өзгерістер қаншалықты оң ықпал етіп отыр?
Абай ауданы және аймақтық даму
2022 жылы жаңадан құрылған Абай ауданы Шығыс Қазақстан облысының құрамынан шықты. Өз кезегінде бұл әкімшілік-аумақтық өзгеріс жаңа тыныс беріп, өңірдің экономикалық әлеуетін дамытуға серпін бере алады.
Өңірдегі ең күрделі мәселелердің бірі – Семей ядролық полигонында жүргізілген ядролық сынақтардың тарихы. Жергілікті халық көптеген денсаулық пен әлеуметтік мәселелерге әкеліп соқтыратын радиациялық ластану әсерінен әлі де зардап шегуде.
Өңірдің дамуы: Жаңа заң дамуға қалай әсер етеді?
Осы сұраққа жауап беру мақсатында биылғы жылы «Комитет ПОЛИГОН 21» ҮЕҰ Семей және Курчатов қалаларында «Ядролық тарихты ескере отырып, өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуы бойынша ұсыныстар әзірлеу: қоғамдық пікір» атты ғылыми жобаны жүргізді. Бұл зерттеу азаматтардың аймақ дамуының әлеуметтік-экономикалық және басқа да аспектілеріне деген көзқарасын бағалауға мүмкіндік берген санаулы зерттеулердің бірі болып табылады.
Зерттеудің негізгі мақсаты бұрынғы полигон алаңына қатысты саясатты жетілдіру бойынша ұсыныстарды әзірлеу үшін қажетті ақпаратты жинау, сондай-ақ жергілікті қоғамдастықтың шешім қабылдау үдерісіне қатысуын қамтамасыз ету болды. Зерттеудің негізгі мәселесі жергілікті тұрғындардың Семей полигонының өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсерін қалай түсінетіндігі болды. Осылайша, зерттеудің негізгі аспектісі жергілікті халықпен қарым-қатынас жасау және олардың осы мәселеге қатысты жергілікті көзқарастарын зерттеу болды.
Жоғарыда айтылғандай, ядролық тарих аймақтың экономикалық болашағына кері әсерін тигізуде. Семей полигонындағы ядролық сынақтардан туындаған радиоактивті ластану әлеуметтік-экономикалық дамуды тежейтін күрделі экологиялық және денсаулық проблемаларына әкелді. Топырақтағы, азық-түлік пен судағы радиацияның жоғары деңгейі жергілікті тұрғындардың денсаулығына әсер етіп, олардың өнімділігі мен еңбекке қабілеттілігін төмендетеді.
Оның үстіне, ядролық тарихты қайта қарау кезеңі әлі көзге көрінетін нәтижелерге қол жеткізген жоқ. Жергілікті тұрғындарға әлі күнге дейін мемлекет тарапынан даму мен қолдау жетіспейді, бұл олардың аймақтың экономикалық қызметіне толықтай қатысуына кедергі жасайды.
Жергілікті халық ядролық тарих туралы не ойлайды?
Зерттеулер көрсеткендей, халықтың бір бөлігі радиациямен байланысты болғандықтан өзін «қоғамнан тыс» сезінеді, бұл олардың әлеуметтік стигматизациясы мен дискриминациясына әкеледі. Бұл жағдайды ушықтыратын ядролық сынақ полигонының проблемалары туралы қоғамда хабардарлықтың төмендігінен болуы мүмкін. Тұрғындардың пікірінше, радиация олардың денсаулығына теріс әсер етеді, сонымен қатар әлеуметтік қиындықтарды, оның ішінде басқа өңірлердің тұрғындарының ықтимал генетикалық өзгерістерге байланысты қорқуына байланысты некеге тұру проблемаларын тудырады.
Біздің қаланың, біздің облыстың халқы қоғамнан шеттелген сияқты адамдар, өйткені радиация мәселесі өте күрделі мәселе. Яғни, бұл ядролық полигон проблемасы туралы халықтың хабардарлығының төмендігімен байланысты. Ол да қазір әлеуметтік тұрғыдан денсаулыққа тікелей қатысты. Яғни, оны былай қояйық. Қиындықтар. Үйлену, отау құру. Біздің елде қоғам тарапынан қандай да бір генетикалық өзгерістердің тасымалдаушысы болып табылады деп есептелуіне байланысты қиындықтар. (Сергей, азаматтық белсенді, 31.01.2024 ж.)
Жергілікті тұрғындармен сұхбат кезінде қатысушылардың барлығы дерлік өз отбасында немесе достарында радиациямен және ядролық тарихпен байланысты ауыр сырқаттарды атап өтті. Олардың пайымдауынша, уақыт өтсе де, тұрғындар радиацияның әсерінен түрлі дертке шалдығады. Ең жиі кездесетін аурулар – сәуле ауруы және қатерлі ісік. Сәулеленудің аз дозалары да қатерлі ісік ауруының даму қаупін айтарлықтай арттырады. Радиоактивті бөлшектер шырышты қабаттар мен теріге ене алады, сондай-ақ ағзаға тамақ пен су арқылы түседі, бұл аурудың ықтималдығын арттырады. Ядролық жарылыстарға ұшыраған жерлерде сәулеленудің рұқсат етілген дозасы жүздеген есе асып түседі, бұл жергілікті халықтың денсаулығына ауыр зардаптарға әкеледі.
Ядролық сынақ полигонының жабылғанына 40 жылдан астам уақыт өтсе де, ядролық жарылыс кезінде қанша адам болғанын айтпағанда, адамдардың денсаулығына байланысты проблемалар әлі де бар. Радиацияның әсерінен жиі кездесетін аурулар негізінен сәуле ауруы деп аталады.
Сол сияқты, адамдарда радиацияның тіпті аз дозаларына ұшыраған кезде, онкологияның даму ықтималдығы адамның шырышты қабығына және теріге енуі мүмкін, сонымен қатар радиациялық ауру немесе радиацияның бөлшектері жұтылуы мүмкін жарылыс болған жерде немесе жарылыс толқындарымен жабылған ауылдарда тамақ немесе су арқылы ағзаға өтуі мүмкін. Кез келген жағдайда сәулеленудің рұқсат етілген дозасы жүздеген есе асып түседі (Марина, медицина қызметкері, 31.01.2024 ж.)
Сондай-ақ, бұрын жұмысшы табының өкілдері болған 40 жастан асқан, қазіргі таңда радиация әсерінен денсаулығының нашарлығына байланысты жұмыс істеуге мүмкіндігі жоқ адамдардың жағдайын сипаттағандар да болды. Сырттай ештеңе өзгермесе де, ядролық жарылыстардың салдары олардың өміріне әлі де әсер етеді. Бұл адамдар назардан тыс қалады: олардың проблемалары мемлекет тарапынан тиісті назарды қажет етеді, бұл зардап шеккендерге қамқорлық түрлері де қажет етіледі.
40 және одан жоғары жастағы адамдар
Қазіргі уақытта денсаулық жағдайы өте нашар болғандықтан жұмыс істей алмайтын жұмысшы табы. Сондықтан бұл үлкен әсер етті деймін. Иә, қазір мұндай жаңғырықтар жоқ, өйткені ештеңе өзгергенін ешкім көрмей жатыр. Бұл өзгерген жоқ, өйткені мемлекет біздің мәселеге көп көңіл бөлмейді (Марина, медицина қызметкері, 31.01.2024).
Сондай-ақ тұрғындар өтемақыны аймақтар бойынша бөлу әділ емес және жеткілікті деңгейде емес деп санайды, өйткені заңда көзделген сомалар оларға тиісті қолдау көрсетпейді. Бұл көңіл көншітеді және таң қалдырады, өйткені берілген өтемақы тіпті бір адамның бір айлық жол ақысы сияқты негізгі өмір сүру қажеттіліктерін де өтемейді.
Мен де басқалар сияқты 1992 жылы 18 желтоқсанда заң (Семей ядролық сынақ полигонынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы) қабылданғанын білемін. Ол аймаққа және өлшем бойынша мемлекеттен қандай соманы төлеу керектігін сипаттайды. Білесіз бе, бұл күлкілі. Бір айлық жолға да жетпейді (Айгүл, мұғалім, 31.01.2024 ж.)
Осылайша, жүргізілген сұхбаттарды талдау (48 сұхбат) тұрғындар арасында орын алған бірнеше проблемаларды көрсетеді. Соның бірі – әлеуметтік оқшаулану және стигматизация. Қоғамның назары мен қолдауының болмауы дәрменсіздік пен жаттық сезімін арттырады. Радиациядан қорқу туралы әңгімелер әсіресе аймақтан тыс жерлерде тек стигматизацияға ықпал етеді. Демек, сыртқы стигма жергілікті халықтың өзін-өзі қабылдауына кері әсер етеді деп болжауға болады.
Тұрғындар атап өткен екінші мәселе – радиацияның жергілікті халықтың денсаулығына ұзақ мерзімді әсері. Осыған байланысты зерттеуге қатысушылар ұзақ уақыт бойы медициналық қолдау мен бақылау қажет екенін атап өтті. Өтемақы төлеудің жеткіліксіздігі зардап шеккендерге өтемақы төлеу және әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты қайта қарау қажеттілігін көрсетеді. Тұтастай алғанда, нәтижелер Қырғи-қабақ соғыс кезіндегі ядролық сынақтардың жан-жақты көзқарас пен жергілікті тұрғындарға мемлекеттік қолдауды күшейтуді талап ететін терең әлеуметтік, экологиялық және экономикалық “жаралар” қалдырғанын көрсетеді.
Осы тұрғыда Қазақстан Республикасының «Семей ядролық қауіпсіздік аймағы туралы» жаңа заңы өңірдің дамуына тың серпін бере алады. Зардап шеккен аймақтарды қалпына келтіруге және ядролық және радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған заң экономикалық белсенділікті жандандыруға жаңа мүмкіндіктер ашады. Атап айтқанда, мемлекеттік шаралар тиімді жүзеге асырылса, бұл инвестиция тартуға, инфрақұрылымды жақсартуға және Абай ауданында жоғары технологиялық өндірістердің өсуіне жағдай жасауға болады.
Ұсыныстар
Семей өңіріндегі бұрынғы ядролық полигонға байланысты проблемаларды, оның жергілікті халыққа тигізетін әсерін шешу үшін мемлекеттік кешенді саясат қажет. Мұндай саясаттың маңызды бағыттары халықты сауықтыру және жұмыспен қамту бағдарламаларымен әлеуметтік қолдау, ластанған аумақтарды бақылау және қалпына келтіру бойынша экологиялық шаралар, халықтың хабардарлығын арттыру болуы тиіс.
Семей ядролық қауіпсіздік аймағы тұрғындарының әлеуметтік оқшаулану, стигматизация және қоғамдық қолдаудың жетіспеушілігі мәселелері бірнеше аспектілерді қамтитын кешенді тәсілді қолдану арқылы шешілуі мүмкін.
Семей ядролық қауіпсіздік аймағының жұмыс істеуі ядролық және радиациялық қауіпсіздік саласындағы халықаралық стандарттарды қатаң сақтауды қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс. Бұл тек ядролық нысандарды бақылауды ғана емес, сонымен қатар халықаралық қоғамдастықта сенімді нығайтуға көмектесетін ядролық қаруды таратпау келісіміндерін сақтауды да қамтиды.
Аймақты құрудың маңызды бөлігі инфрақұрылымды тиімді басқаруды ұйымдастыру, соның ішінде нысандарды жаңғырту және реконструкциялау болып табылады, бұл тұрғындардың өмір сүру жағдайлары мен қауіпсіздігін жақсартуға көмектеседі.
Радиоактивті ластанудың таралуын шектеу және жерді қалпына келтіру бойынша белсенді шараларды жүргізу, сондай-ақ радиация деңгейін тұрақты бақылау тәуекелдерді барынша азайтуға және қоршаған ортаның одан әрі ластануын болдырмауға көмектеседі.
Сондай-ақ, халық арасында дәрменсіздік пен жаттық сезімін азайтуға көмектесетін жәбірленушілерге өтемақы төлеу және әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік бағдарды қайта қарау маңызды аспект болып табылады.
Осылайша, Семей ядролық қауіпсіздік аймағын құру және оның тиімді жұмыс істеуі осы аумақ тұрғындарының әлеуметтік, экологиялық және экономикалық мәселелерін кешенді шешу үшін қажетті қадам болып табылады. Бұл тұрғындардың қауіпсіздігі мен денсаулығын қамтамасыз етіп қана қоймай, ұзақ мерзімді перспективада аймақтың тұрақты дамуына ықпал етеді.
Егер мемлекеттік шаралар тиімді жүзеге асырылса, бұл инвестиция тартуға, инфрақұрылымды жақсартуға және жоғары технологиялық өндірістердің өсуіне жағдай жасауға болады.
Сондай-ақ радиациялық тәуекелдерді басқару бойынша тәжірибе және озық тәжірибе алмасу үшін халықаралық ынтымақтастықты нығайту маңызды. Бұл шараларды жүзеге асыру ядролық сынақтар мен полигондар жұмысының зардаптарынан зардап шеккен адамдардың тұрмысы мен әлеуметтік жағдайын жақсартуға мүмкіндік береді.