Қазақстанда «дін туралы» жаңа заң қабылдауға тырысып бағып жатыр. Келесі заң жобасы биыл қаңтарда талқылауға шығарылады деп уәде етілген. Алайда қоғамда жаңа заң қабылдау қажеттілігіне екіұдай пікір бар.
Түрлі зерттеулер қазақстандық қоғамның дінге бет бұра бастағанын көрсетеді.
2021 жылғы соңғы халық санағының деректері бойынша өзін діндар деп санайтын халықтың 69,3%-ы мұсылмандар, олардың көпшілігі исламның сунниттік ханафи мазхабын ұстанады. Христиандар сенушілердің 17,2% құрайды (көпшілігі орыс православие шіркеуіне жатады). Басқа діни топтар 5%-дан аз (еврейлер, буддистер, кришнайшылар, басқа топтар).
Дін істері комитетінің статистикасына сәйкес, 2024 жылдың тоғыз айында елімізде 3 824 діни бірлестік немесе солардың филиалдары тіркелген (2020 жылы 3 818 болған).
№ … әрекет
Қазақстан тәуелсіз мемлекет болғаннан бері дін саласындағы заңдарды өзгертуге бірнеше рет әрекет жасалды. Солардың соңғысын өткен жылдың наурыз айында бір топ парламент мүшелері қолға алған болатын.
2024 жылы маусымда парламент мәжілісінің (төменгі палата) депутаты, елге танымал журналист, оппозициялық басылымдардың бұрынғы редакторы Ермұрат Бапи байқаусызда ма, жоқ па, Zakon.kz тілшісіне жеті депутаттан тұратын топтың 2021 жылға арналған заң жобасындағы толықтырулармен ішінара жаңартылған қолданыстағы заңның орнына діни қызметті реттейтін жаңа заң қабылдау туралы бастамасы туралы айтқан.
Ол барлық егжей-тегжейлерді ашпай, заң жобасының екі жаңа ережесіне тоқталды: «мектепке діни киіммен келу» және «қоғамдық орындарда бетті жауып тұратын діни киім киюге» тыйым салу. Ермұрат Бапи бұл заң жобасын 2024 жылдың қазан айында парламентке ұсынатыны туралы мәлімдегенімен, содан бері ол туралы хабар жоқ.
CABAR.asia сайтына берген сұхбатында Ермұрат Бапи 2024 жылдың наурыз айында жаңа заң жобасы мемлекеттік және құқық қорғау органдарына, ең алдымен Мәдениет және ақпарат министрлігінің Дін істері комитетіне келісу үшін жолданғанын хабарлады.
«Он айға жуық уақыт өтті, бірақ бұл жоба бізге, парламентке қайтарылмады. Мен жақында қайта сұрастырғам, меніңше, үкімет бұл заңды қоғамда талқылаудан сақтанып отырған сияқты. Өйткені, меніңше, халықтың мұсылман бөлігі арасында дін мәселесі шиеленісе түсуі мүмкін. Ваххабизмді ұстанушылар бұл заң жобасына қарсылық танытуы мүмкін. «Осылайша үкімет бұл мәселені әлі де зерттеп жатыр», – деді Ермұрат Бапи.
Оның айтуынша, олардың бастамашыл тобы 20 қаңтарға дейін жауап күтеді, содан кейін «үкімет тез арада өз пікірін білдіріп, жұмыс тобында заң жобасын талқылауға кірісуіміз үшін» мәселені парламенттің жалпы отырысында қайта көтереді.
Айта кету керек, бұл Қазақстан билігі үшін дін сияқты қоғамдық өмірдің нәзік саласын реттейтін жаңа заңнаманы қабылдаудың бірінші әрекеті емес.
Белгілі қазақстандық құқық қорғаушы Евгений Жовтис CABAR.asia сайтына берген сұхбатында Қазақстанда 1992 жылы қабылданған «Діни сенім бостандығы туралы» заңның Кеңес үкіметі кезінде дінге тыйым салынғанын ескере отырып, дер кезінде қабылданғанын айтты. Бұл діндарлардың құқығын қорғау әрекеті еді. Бірақ кейін билік бұл салаға бақылауды күшейте бастады.
«Дәстүрлі діндерді» қорғау үшін прозелитизмге қарсы күрес жүргізілгені анық». Сөйтіп, бұл заңнаманы деструктив идеологиялар, зиянды радикал діни ағымдармен және т.б. күрес деген желеумен қатаңдата бастады. Алғаш рет 2000 жылдары қатаңырақ заң қабылдау әрекеті болды, бірақ ол өтпеді. Сол заңды Конституцияға қайшы деп тану туралы Конституциялық Кеңестің қаулысы бар. Сосын 2011 жылы тура соған ұқсас заң қабылданып, ол ЕҚЫҰ кеңістігіндегі ең репрессив заң болды. Ал қазір экстремизм мен радикализммен күресеміз деген желеумен басқа да түзетулер ұсынылып жатыр», – дейді Жовтис.
Репрессиялық, одан да қатты…
Қазіргі таңда елде 2011 жылғы «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заң бірнеше рет өзгертілген заңмен реттеледі.
Құқық қорғаушылардың сынына қарамастан, билік қазақстандықтар үшін бұл нәзік салаға бақылауды күшейтіп, мұны қоғамның радикалдануымен күресу қажеттілігінен туған деп түсіндірді.
2017 жылы Дін істері және азаматтық қоғам министрлігінің заңнамалық актілерге діни қызмет және діни бірлестіктер мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы бастамасы жұртшылық назарына ұсынылды.
Ол мектептерде діни киім киюге, қоғамдық орындарда «бетті тануға кедергі келтіретін» киімдерге және «деструктив діни ағымдарға» қатысы бар киімдерге тыйым салуды ұсынды. Онда жеткілікті еркін түсіндірмесі бар «деструктив ағымдардан» басқа, «діни радикализм» түсінігі пайда болды, шетелде діни білім алуға деген көзқарас айтарлықтай өзгерді, сондай-ақ дінге сенушілерді де, сенбейтіндерді де «адамдардың сезімдері мен қадір-қасиетін қорлағаны үшін» жауапкершілікке тарту жазасы пайда болды.
Бір жылдан кейін бұл заң жобасы ел ішіндегі құқық қорғаушылардың, сондай-ақ Батыс елдеріндегі (бірінші кезекте АҚШ) халықаралық құқық қорғау ұйымдарының сынына қарамастан парламенттің қос палатасында мақұлданды.
«Парламент діни киімге, рәміздерге, білім мен әдебиетке, сондай-ақ прозелитизмге, діни бірлестіктерге мүшелік және қатысуға қосымша шектеулер енгізетін заң жобасын қарады; азаматтық қоғам өкілдері мен діни сарапшылар дін бостандығының одан әрі шектелуінен қауіптенетіндерін айтты. Үкімет өкілдері заң жобасын «діни экстремизм» тудырған қауіпсіздік мәселелерін шешу қажеттілігімен негіздеді. Мемлекеттік департаменттің «Қазақстан 2018 жылғы халықаралық дін бостандығы» есебінде үкіметтің рұқсатынсыз діни қызмет үшін қамауға алынған адамдар «қауіп төндіріп тұр» деп жазған.
Содан кейін үкімет ешқандай түсіндірместен заң жобасын кері қайтарып алды, үкімет шенеуніктері сыртқы факторлардың оған ешқандай қатысы жоқ деп мәлімдеді.
Кейінірек соған қарамастан бұл заң жобасының кей тармақтары қолданыстағы «Діни қызмет туралы» заңға, сондай-ақ 2021 жылғы 29 желтоқсанда күшіне енген «Қазақстан Республикасының кей заңнамалық актілеріне көрнекі ақпарат және діни қызмет мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға толықтырулар ретінде енгізілді.
Айтпақшы, қабылданған өзгерістер мен толықтырулар діни бірлестіктерді тіркеу мен қызметінде біршама жеңілдетулерді қарастырды. Сол кезде АҚШ-тың Халықаралық дін бостандығы жөніндегі комиссиясы (USCIRF) ресми түсініктемесінде «заң жобасы Қазақстанның осы саладағы нақты прогреске қол жеткізудегі прогрессив күш-жігерін көрсетеді» деп атап өтті. Дін мәселелері бойынша қазақстандық-америкалық жұмыс сарапшы тобы аясындағы сындарлы диалогтың жалғасуына үміт артады».
Алайда бірқатар қазақстандық құқық қорғау ұйымдары либерализацияның шартты екенін алға тартады.
«Олардың түзетулері қолданыстағы заңнаманы ырықтандыру ретінде ұсынылып отыр, себебі діни іс-шараларды діни ғимараттардан тыс өткізудің рұқсат негізіндегі сипаты хабарламаға негізделген сипатқа ауыстырылды. Оның үстіне мұндай іс-шараны өткізуді жоспарлап отырған діни бірлестіктің өтуі тиіс хабарлау процедурасы іс жүзінде мұндай рәсім емес, көптеген шарттарды қамтиды. Шараны өткізуден мүлдем бас тартуы мүмкін. Дәл осындай жағдай діни емес сипаттағы қарапайым бейбіт жиналыстар мәселесінде де байқалады», – деп есептейді Қазақстан ҮЕҰ-ның Әмбебап мерзімді шолу коалициясы (ӘБҰ).
2025 жылдың басында Қазақстан БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі кеңесіне УПР қамтитын адам құқықтарының толық спектрі туралы есеп береді.
Жаңа заң кімге және не үшін қажет?
Діндарлардың өмірін реттейтін түбегейлі жаңа заң қабылдау қажеттілігі 2023 жылдың қазан айында «дәстүрлі емес діни ағымдардың таралуына» алаңдаушылық білдірген бір топ депутаттардың ресми үндеуінен кейін тағы да еске алынды.
Норвегиялық Forum 18 құқық қорғау ұйымының хабарлауынша, дәл сол уақытта Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы Ермек Сағымбаев парламентте былай деген: «Діни қызметті реттеу саласындағы заңнаманы қатайту қажеттігі туралы бастама үкімет деңгейінде бірнеше рет қаралды».
АҚШ Мемлекеттік департаментінің «Қазақстан: 2023 жылға арналған халықаралық дін бостандығы туралы есебі» атты соңғы баяндамасында 2023 жылдың қарашасында елдің премьер-министрі Әлихан Смайылов парламентте заң басқа ережелермен қатар «деструктив діни ағым» ұғымын енгізуді жоспарлап отырғанын айтты, «деструктив діни ағымдарды ұстанушыларды» оңалтумен айналысу, сондай-ақ діни әдебиеттерді таратуға құқығы бар ұйымдардың тізбесін әзірлеу.
«Үкімет тиісті заңнаманы жылдың соңына дейін ұсынбады», – делінген баяндамада.
Сондықтан дін туралы жаңа заң туралы шешім ең жоғарғы жақта қабылданады деп болжауға болады. Қиындықтар оның ілгерілеуінде және осы саладағы тұрақты өзгерістерде жатыр. Бірақ жаңа заңның қабылдануы уақыттың еншісінде.
Оқиғалар соншалық тез өрбиді, сондықтан тез бағыт табуға тура келеді.
Міне, 2024 жылы пайда болған және қазірдің өзінде аяқталған заң жобасына қосымша өзгертулер қажет болуы мүмкін дінге қатысты бірнеше жаңа дүниелер:
6 желтоқсан күні Алматыда діндар мұсылмандар жұма намазын оқу үшін жолды жауып тастады. Челлендж Атырау қаласына жеткен деген күдік туындады.
Сондай-ақ, Алматы қалалық сотының апелляциялық сот алқасы 2023 жылғы қарашадағы шешімді күшінде қалдырды, өйткені Иегова куәгерлерінің христиан қауымдастығында барлығы пастор болғандықтан, әскерге шақыру жасындағы жас жігіттер басқа діни қызметкерлермен бірдей әскери қызмет өткермеуге құқылы.
Тамыз айында Алматыда неотәңіршілдер баспасөз мәслихатында тағы да өздерін Қазақстанда ресми дін деп тануды талап етті.
Бұл жерде айта кететін жайт, тәңіршілдік қазақтар бір бөлігі саналатын көшпелі халықтардың төл рухани-мәдени құндылықтары мен дәстүрлеріне жататынына қарамастан, ислам дінінің өкілдері олардың іс-әрекетін қабылдамай, мемлекет органдар оларға сақтықпен қарап, кейбіреулерін «діни араздықты қоздырады» деген айыппен әкімшілік және қылмыстық іс қозғап, қудалайды.
Бұл саладағы басқа өзгерістер де жалпы қоғамдағы өзгерістерді көрсетеді, оны үкімет те байқап отыр деп ойлауға болады.
Бұрын YouTube уағыздаушылардың аудиториясы жүздеген, ең жақсысы мың шамалас көрерменді құрайтын. Радикал рухани ұстаздарды репостағандар колонияларды толтырды. Интернетте терроризмді насихаттау және терроризмге жария шақыру ретінде радикал көзқарастарды лайк басып, репост жасау Қылмыстық кодекстің 256-бабына сәйкес 12 жылға дейін бас бостандығынан айырумен жазаланады. Бір діни ағымның жақтастарының ішкі чаттары бірнеше ондаған қатысушыларды қамтыды, олардың арасында жиі барлау агенттері болды. Сондықтан өз адамдарының арасында «тайғақ» тақырыпты талқылағаны үшін темір тордың ар жағында қалуы мүмкін еді.
Дегенмен, қазір TikTok әлеуметтік желісінде онлайн уағыздаушылар миллиондаған көрілім жинайды және әлеуметтік желілерде мыңдаған қатысушылармен жиі балағат аралас ашық пікірталастар салдарларды ескермей өтіп жатады. Осыған байланысты аудиторияны бақылау мүмкін емес, кейбір жеке арналарды бұғаттау ғана қалды, бірақ билік әлеуметтік желілер мен мессенджерлерді жабуға батылы бармайды.
2022 жылдың қаңтар айындағы қанды оқиғаға түрлі дереккөздерге сүйенсек, радикал діни топтардың жақтастары үлес қосқанын еске салған жөн.
Осы жайттардың барлығын діни саланы реттейтін заңнамаға өзгерістер енгізу бастамашылары ескеруі керек дүние сияқты.
Осының бәріне қарамастан, Қазақстандағы негізгі дәстүрлі діни конфессиялар мұндай заңнаманың қажеттілігін талқылауда өз ойларын ашық білдірмейді. Жаңа заң қабылдау қажеттігі туралы түсініктеме беруді сұраған сауалға Қазақстан мұсылмандары діни басқармасынан жауап жоқ.
Ұсынылып отырған заңның жаңа нормалары әсер етуі мүмкін жандардың арасынан депутаттардан, мемлекеттік қауіпсіздік органдарының қызметкерлері мен мемлекеттік қызметшілерден басқа қолдаушыларды табу қиынға соғатын сияқты.
Тәңіршілдік көзқарасты ұстанатын философ-ағартушы Қайрат Дәуітқұлов CABAR.asia сайтына берген сұхбатында қолданыстағы заңнаманың сақталуына назар аударып, бәрін сол күйінде қалдыруды ұсынады.
«Негізі заң бұрыннан бар, бірақ бізде тек діни салаға қатысты емес мәселе бар – ол қолданыстағы заңдардың дұрыс орындалмауы. Қарапайым жұмыс. Ол жерде бәрі заңмен нақты реттеледі, мемлекеттік органдар барлығын қадағалауы керек. Ал біз не көріп отырмыз? Барлық әлеуметтік желілерде (және бұл адамның діни ұйымдарға қатысы бар-жоғын білмейміз, оның беделі бар ма) бәрі дін туралы айтады. Қазір мемлекетте дінге жақын идеологияларды бұқараның санасына толықтай сіңіртудің қандай да бір түрі жүріп жатыр. Ал осы тұрғыдан алғанда қолданыстағы заңның орындалуын қатайту қажет», – деді Дәуітқұлов.
Ол қазіргі заңнама бойынша ешбір діни ұйымдарға ешқандай артықшылық берілмеуі тиіс екенін атап өтті. Бірақ іс жүзінде олай емес.
«Шындығында, исламның ханафи мәзһабына көбірек жанашырлық танытатынын көріп отырмыз. Оны барлық жерде сезінуге болады. Қарапайым азаматтар исламды сынаса, жауапқа тартылады, ал діндар адам бір адамды емес, тұтас бір халықтың кейбір қасиетті дәстүрін сынаса, бұл мәселеге ешқандай шара қолданбайды. «Ал бұл жерде сөз еркіндігіне қатысты Конституцияның өзі бұзылып отыр», – деп есептейді Дәуітқұлов.
Мұсылман дінін ұстанушылар мен оппозиция белсенділерінің құқықтарын қорғауға маманданған алматылық белгілі заңгер Ғалым Нұрпейісов басшылық пен Конституцияның орындалуы жеткілікті екеніне сенімді.
«Біздің жағдайда бұл жерде діни қызмет туралы заңнамаға өзгерістер немесе толықтырулар енгізу емес, Конституция нормаларын толық сақтау қажет. Өйткені, тәжірибеге қарап отырсаңыз, белгілі бір сөздер үшін 174-бап [діни араздықты қоздыру – ред.] бойынша іс қозғайды. Өйткені, бұл діни жарыс. Сөз еркіндігі, пікір бостандығы, діни сенім бостандығы қайда? Заңды тәжірибемізде «әмин» деген сөз үшін адамдарды жауапқа тартқан болатын! Ал олар белгілі бір діни топтың ережелерінің талаптарын орындауға міндетті деп біздің заңның қай жерінде жазылған? Ондай нәрсе жоқ. Сондай-ақ, «Діни қызмет туралы» заңда бір тармақ бар – мемлекеттік органдарда немесе белгілі бір жерлерде діни жоралғыларды орындауға тыйым салынған. Ал мен үшін бұл да діни сенім бостандығына қол сұғушылық. «Негізі, бұл жерде Конституцияда көзделген құқықтарды таптау жүріп жатыр», – дейді сарапшы.
Қазақстан Діни бірлестіктер қауымдастығының төрағасы Александр Клюшев 2011 жылғы асығыс, пікірлерді ескерусіз қабылданған қазіргі заңды өзгерту қажет деп есептейді.
«Ал миссионерлік сипаттағы, діни мазмұндағы материалдарды міндетті түрде тексеруге қатысты нормалар – олар анық алалау сипатына ие және діни сенім мен сенім бостандығы құқығын айқын бұзады. Сондықтан өзгерту керек, бірақ 2017-18 жылы өзгертуге тырысқан жолмен емес, сөзбен талпыныстар болды және биыл [2024]… Бірақ құқықты өз мойнына алған міндеттемелер аясында дін және сенім бостандығы жүзеге асыру бағытында өзгерту керек.», — деді Клюшев.
Евгений Жовтис қазіргі заңның қажеті жоқ сияқты жаңа заңның мүлдем қажеті жоқ деп есептейді.
«Әлемнің көптеген елдерінде дінге қатысты арнайы заңдар мүлдем жоқ, бірақ діни емес, азаматтық заңнама, азаматтық кодекс немесе қоғамдық бірлестіктер туралы заңдар бар. Ал адамдардың қандай мақсатпен бірігуі мемлекетті мүлде ойландырмауы керек. Дін туралы заңнама негізінен алалау боп саналады, өйткені егер сіз діни емес бірлестік құрсаңыз, онда сіз бір жолмен реттелесіз, бірақ діни бірлестікті құрған бойда, қандай да бір себептермен басқалай қарастырады. Діни қызмет туралы заң бақылауға арналған заң емес екенін талай рет түсіндіруге тырыстым (бірақ нәтиже болмады). Бұл – құқықтарды қамтамасыз ететін заң. Сондықтан бұл түзетулердің жалпы мағынасы жоқ, менің көзқарасым бойынша бұл заң қажет емес», – дейді сарапшы.
Бірақ заңнама бар болғандықтан, оны кем дегенде игілікке пайдалану керек дейді Жовтис.
Ол алалау нормаларын жоюға арналған тұтас заңнамалық блок дайындаған. Осыған байланысты ол діни алалауды «адамды, діни бірлестіктерді немесе басқа ұйымдарды басқа адамдармен салыстырғанда тең емес жағдайға келтіретін дінге көзқарасы немесе қатысына байланысты кез келген тікелей немесе жанама шектеу немесе артықшылық» деп анықтауды ұсынады. «Діни қызмет туралы» заң «Діни алалудан қорғау» бабымен толықтырылсын дейд